De opening van de expositie 'Black Armada' (Armada Hitam) in het Onafhankelijkheidsmuseum Benteng Vredeburg, Yogyakarta, op 31 Augustus werd een show met de permanente vertoning van Ivens' Indonesia Calling, toespraken, een muzikaal optreden van gamelanspelers en dansers, een overvloedig feest en re-enactement van figuranten, die de strijd tegen de Nederlandse kolonisator verbeeldden. De expositie, een samenwerkingsverband tussen Australië en Indonesië, is een initiatief van Anthony Liem. Liem’s schoonvader heeft goede herinneringen aan Ivens’ film, omdat zijn beste vriend er in optrad. Zowel de Australische ambassadeur als die van de republiek Indonesië waren bij de ceremonie aanwezig.
De expositie heeft twee locaties: het Museum Benteng in Fort Vredeburg, Yogyakarta, en het National Maritime Museum of Australia in Sydney. Liem onderhandelt met andere musea om ook op andere plaatsen het te onbekende verhaal te vertellen van de steun van de Australische havenarbeiders, de Australische regering en het filmteam van Ivens in Sydney aan de jonge republiek. Meestal wordt de geboorte van de republiek Indonesië eind 1945 alleen verteld vanuit Indonesisch perspectief, zonder vermelding gedurende die eerste cruciale maanden van deze Australische steun en van een Nederlander, Joris Ivens, die het opname tegen zijn eigen regering.
De expositie laat de acties zien van de Australische havenarbeiders die jarenlang schepen, met name Nederlandse vol munitie, zwart verklaarden en tegenhielden om naar Indonesië uit te varen, daarbij gesteund naar het filmteam van Joris Ivens, Marion Michelle, Katherin Duncan en enkele documentaire filmmakers, samen met de Indische en Chinese vakbonden van zeelieden. Ivens' film en de acties van de havenarbeiders trokken dagelijks sterke internationale persaandacht. Het ontslag van Ivens als filmcommissioner stond bijvoorbeeld op de voorkant van de New York Times. Indonesia Calling! werd de eerste anti-koliniale film, een voorbeeld voor een hele serie documentaires over de strijd van met name landen in de Derde Wereld, die vochten voor nationale onafhankelijkheid.
Nu de diplomatieke relaties tussen Australië en Indonesië sterk bekoeld zijn is het mooi te zien dat zowel dhr. Pak Dubes Riphat Najib Koesema, de Indonesische ambassadeur in Australië en dhr. Paul Grigson, de Australische ambassadeur in Indonesië, de opening bijwoonden. In hun toespraken onderstreepten beide ambassadeurs dat de huidige verschillen van inzicht tussen beide landen het zicht belemmeren op de langdurige relatie in breder verband. Ambassadeur Grigson refereerde aan honderd jaar oude handelsrelaties van de vissers uit Makassan en de inheemse volken in Noord-Australië. Ambassador Koesema herinnerde er aan dat de grenzen tussen beide landen dichterbij liggen dan de afstand tussen Sydney en Canberra.
De Indonesische ambassadeur, de Australische ambassadeur en de directeuren van het Benteng Museum en het Nationaal Scheepvaart Museum in Sydney bij de opening op 25 augustus.
Anthony Liem, die zich inzette door de exposities in Australië en Indonesië, heft nog herinneringen aan de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. Hij was nauwelijks drie jaar jong toen eind 1945 een bom explodeerde naast zijn ouderlijk huis in Semarang, aan de noordkust van Java. "Mijn vader was een dokter, dus hij ging naar buiten en behandelde de gewonden en verzorgde de doden." Liem had er toen nog geen idee van dat meer dan 5.000 kilometer verder, in Sydney, zijn toekomstige schoonvader, Fred Wong, ook zijn bijdrage leverde aan de Indonesische onafhankelijkheid.
De Nederlandse regering was in 1942 naar Australië gevlucht, nadat de Japanners Nederlandse-Indië binnenvielen en bezetten. De Nederlandse ambtenaren namen 10.000 Indonesiërs met zich mee, inclusief politieke gevangenen. Politieke gevangenen werden door de Nederlanders in een concentratiekamp opgesloten in Nieuw-Guinea, in het Boven-Digoel strafkamp.
In september 1945, een maand na de onafhankelijkheidsverklaring door president Soekarno, wilde de Nederlandse regering terugkeren om de oude koloniale orde te herstellen. Daartoe werden Nederlandse schepen –zogenaamde mercyships- in Australische havens illegaal van munitie voorzien om af te varen naar de voormalige kolonie, waar de geallieerden, met name de Britten en Amerikanen, zich nauwelijks verzetten tegen de miljoenen Indonesischers die de macht overnamen. De geallieerden, waaronder Nederland, hadden in het ‘Atlantic Charter’ besloten, dat het zelfbeschikkingsrecht van voormalige koloniën werd gerespecteerd. Nederland stond er in de internationale diplomatiek da nook helemaal alleen voor.
Australische havenarbeiders, Chinese en Indische zeelieden verklaarden ‘elk Nederlands schip zwart’. Ze werden niet meer geladen en niet meer bemand, een totale boycot die jaren zou aanhouden. De toenmalige Labour-regering van minister-president Chifley weerstond de druk van de Nederlandse regering en steunde de havenarbeiders en zeelieden. Het opende de weg tot internationale erkenning van de jonge republiek.
Tien jaar geleden ontdekte Anthony Liem de rol van zijn schoonvader in deze strijd, toen hij het onderzoeksrapport las: ‘Unbroken Commitment: Fred Wong, China, Australia and a World to Win’, door Drew Cottle, van de University of Western Sydney. Fred Wong, een groenteboer uit Leichhardt (buitenwijk van Sydney), steunde de stakende havenarbeiders door hen in Chinese café’s maaltijden te verschaffen. "Niemand in het gezin wist iets van zijn politieke achtergrond," zegt Liem. De studie van Cottle noemde ook de film, Indonesia Calling!, waarin zijn schoonvaders’ beste vriend, Arthur, in te zien is. Deze documentaire is gebaseerd op het naspelen van een enkele dagen tevoren echt plaatsgevonden incident: de muiterij van Indische zeelieden aan boord van de Patras. De spannendste scène uit de film over ‘the ships taht didn’t sail’. Door de staking werd het schip gedwongen terug te keren naar de haven van Sydney.
Anthony Liem in Yogyakarta.
Liem vindt dat dit fascinerende verhaal van transnationale samenwerking, die ok zo duidelijk tot uiting komt in Ivens’film, aan een breder publiek verteld zou moeten worden. In 2008 benaderde hij het Nationaal Scheepvaart Museum in Sydney en het Museum Benteng Vredeburg in Yogyakarta en legde hen het voorstel voor van een expositie. "Ik vond dat het een buitengewoon verhaal was over maritieme relaties tussen twee landen, dat bijna helemaal uit het geheugen is verdwenen," stelt Stephen Gapps, conservator van het Nationaal Scheepvaart Museum. ‘Armada Hitam’ toont op beide locaties permanent Indonesia Calling!. In Sydney is ook een bijzondere gamelan (Javaans instrument) te zien, die politiek gevangene Bapak Pontjopangrawit heeft vervaardigd van sardienblikjes en kookpannen. Hij was een van de politieke gevangenen die de Nederlanders hadden meegenomen naar Australië, omdat ze bang waren dat zij een guerillaleger zouden vormen die de Nederlanders in problemen zou kunnen brengen na terugkeer. Oorspronkelijk zat hij vast in Australische kampen, samen met Japanse, Duitse en Italiaanse oorlogsgevangen, waar Pontjopangrawit hen vermaakte met zijn zelf gemaakte gamelan. Deze gevangenen werden echter vrijgelaten na acties van vakbonden die de minister van justitie Herbert Evatt ervan overtuigden dat de Indonesiërs geen politieke vijanden van Australië waren.
Liem geeft hoog op van de Australische steun aan de Indonesiërs toen. "Australië was in 1945 net uit een afschuwelijke oorlog in Azië gekomen en als Chinese, Indonesiërs of Japanners over straat liepen, konden de blanke Australiërs geen verschil zien. Dit verhaal van 70 jaar geleden die zo moedig waren op te komen voor hun idealen van zelfbeschikkingsrecht van een jonge natie loopt vooruit op de moderne, multiculturele, dynamische samenleving die Australië nu is." Juist dat aspect, de verbroedering van naties, van culturen, die vreedzaam samenleven, is de belangrijkste boodschap
van Ivens’ Indonesia Calling!
"Ik zie volop mogelijkheden voor een grotere expositie over de historische banden tussen beide landen die past bij de 75e verjaardag van ‘Black Armada’", zegt Stephen Gapps.
Anthony Liem: 'Ik ben blij dat ik kan spreken over Joris Ivens en zijn bijdrage aan de Indonesische onafhankelijkheid 70 jaar geleden. Ik hoop dat hij in de toekomst geëerd zal worden door hem postuum te benoemen tot een ‘Pahlawan/ Hero of the Indonesian Independence struggle’. In dat geval zou hij de eerste Nederlander zijn die deze onderscheiding te beurt valt.
