Matera, met ‘Sassi’ (grotwoningen), die eveneens voorkomen in Ivens’ l’Italia non è un paese povero
Een beruchte scène in Ivens’ film oeuvre werd opgenomen in de Italiaanse stad Matera. In het kader van de documentaire l’ Italia Non è un Paese Povero (1960) filmde Ivens de schokkend armoedige omstandigheden in de ‘holle stad’ Matera: arme mensen leefden in grotten, die uit de kalkrijke rotsen worden gehouwen. Speciaal dit deel van de film werd gecensureerd door de Italiaanse staatsomroep RAI om de eenvoudige reden dat men geen armoede wilde laten zien in een film over industriële vooruitgang.
Een nieuwe film over Matera, getiteld Hollow City, geregisseerd door Andrea de Sica, laat de opmerkelijke transformatie zien van deze regio, van een uit schaamte vergeten achterlijke streek naar een spectaculair culturele locatie, aangeprezen door UNESCO, het World Monuments Fund en beroemde film regisseurs.
Toen Enrico Mattei, hoofd van het Italiaanse staatsenergiebedrijf ENI (Ente Nazionale Idrocarburi) aan Joris Ivens de opdracht verleende een film te maken over de optimistische vooruitzichten voor de nationale economie na de ontdekking en exploratie van gasvelden door de ENI, wist hij wie hij in huis haalde: iemand die geen staatspropaganda zou filmen. Ivens’ eigenzinnige persoonlijke aanpak resulteerde in een hybride documentaire met speelfilmelementen, met een droomscène, met animatie, futuristische beelden en muziek. Maar ook met kritische scènes, zoals de beelden, die in Matera waren opgenomen.
Enrico Mattei bezoekt een gaswinning
Hoewel Mattei Ivens complete vrijheid gaf kon de RAI niet akkoord gaan met dit deel van het drieluik. Tot vandaag de dag laat RAI dit gecensureerde deel niet zien en geeft ze niet vrij. Gelukkig wist Ivens een kopie van het ongecensureerde origineel uit het land te smokkelen.
Ondertussen heeft de reputatie van Matera een complete gedaanteverwisseling ondergaan, juist vanwege deze grotten. Door middel van interviews met bewoners uit Matera wil Andrea de Sica in Hollow City uitleggen hoe de hedendaagse situatie verschilt van de jaren vijftig en zestig en in feite de eeuwen daarvoor.
De grotten in de oude stad Matera hebben een eeuwenoude geschiedenis. Ze heten ‘Sassi di Matera’, wat ‘stenen van Matera’ betekent. De ‘Sassi’ gaan terug op prehistorische bewoningen en worden beschouwd als de oudste menselijke nederzettingen in Italië. Deze uit de kalkrosten gehouwen woningen zijn karakteristiek voor de regio’s Basilicata en Apulia. In 1945 publiceerde Carlo Levi een beroemd boek over deze streek, die toen nog Lucania heette, waarin hij de extreme armoede beschreef. Mensen leefden als in de prehistorie. Boeren ontbeerden basisgoederen, omdat er helemaal geen winkels waren in de dorpen. De huizen waren nauwelijks gemeubileerd. Gezondheidzorg was afschuwelijk slecht. De in de dorpen beleden godsdienst was een mengsel van Christendom en eeuwenoud mysticisme. De gecensureerde opnames van Ivens vormen in zekere zin een echo van Levi’s boek Christus stopte niet in Eboli (Cristo si è fermato a Eboli). Ivens liet de grotten zien, met ongewassen ongeletterde bewoners, een door het huis lopend varken, zwermen vliegen, een kruis aan de muur, een zieke moeder of haar sterfbed…het moet Ivens herinnerd hebben aan de Borinage, waar werkeloze mijnwerkers en hun gezinnen in hopeloze toestanden moesten zien te overleven. 
scène uit l`Italia non è un Paese Povero (1960) met de grotwoningen
Met deze beelden wilde Ivens in zijn film een dramatisch contrapunt zetten tegenover de futuristische beelden van de toekomst van het land en tegelijkertijd laten zien dat de toekomstige rijkdom ook de bewoners van de grotwoningen zou moeten toevallen.
In de jaren vijftig voerde de Italiaanse regering een actieve politiek van herhuisvesting onder de bewoners van de ‘Sassi’. Ze werden aangemoedigd naar de moderne wijken te verhuizen. De bewoners weigerden en gaven er de voorkeur aan in de Sassi te blijven wonen. In de Engelse Fodorgids staat vermeld: ‘Matera is de enige plaats ter wereld, waar de mensen er zich echt op kunnen beroepen nog steeds in dezelfde woningen te wonen als hun voorgangers 9.000 jaar gelden.’ Tot het einde van de jaren tachtig werd de streek beschouwd als achterlijk en armoedig, omdat de huizen feitelijk onbewoonbaar waren.
Tegenwoordig voert het lokale bestuur een geheel andere politiek. Om het toerisme te stimuleren heeft ze de reconstructie van de Sassi ter hand genomen, met steun van Europa, de nationale overheid, UNESCO en Hollywood. Vandaag de dag zijn er café’s, hotels en bedrijven gevestigd. Sommige grotwoningen zijn zeer geliefd bij de rijken en worden voor veel geld geschikt gemaakt voor bewoning naar hedendaagse maatstaven.
Dankzij het authentieke, primitieve, bijna prehistorische karakter van het landschap in en om de Sassi, is de locatie geliefd geworden bij filmregisseurs. Vooral voor films over het oude Jeruzalem. Vier jaar na Ivens kwam Pier Paolo Pasolini naar Matera voor de opnames van Het evangelie volgens Mattheus (1964, Il vangelo secondo Matteo). Later volgden Bruce Beresford’s King David (1985), Mel Gibson’s The Passion of the Christ (2004) en Catherine Hardwicke’s The Nativity Story (2006).Mel Gibson is uitgegroeid tot een plaatselijke held, omdat hij de regio op de kaart heeft gezet. Andere beroemde films met opnames in Matera zijn Alberto Lattuada`s La Lupa (1953), Giuseppe Tornatore`s The Star Maker (1995) en The Omen (2006).
Andrea de Sica zelf is de kleinzoon van de beroemde Italiaanse regisseur Vittorio de Sica, na de oorlog een van de leidende figuren achter de beweging van het Neo-realisme in de film, met oa. zijn film Ladri di biciclette (1948, Fietsendieven). Toen Ivens in de jaren vijftig enkel malen in Italië zijn films vertoonde heeft hij nog met De Sita het plan opgevat een film over Italië te maken. Daar is niets van terecht gekomen, maar desondanks heeft Ivens zijn Italiaanse film gemaakt. Inmiddels zijn er twee revisit-films vervaardigd die l’Italia non è un Paese Povero bestuderen: Stefano Missio’s Quando l’Italia non era un Paese Povero (1997) en Daniele Vicari’s Il mio Paese (2006), die daarvoor de Donatello filmprijs won.
Voor meer info over Hollow City: www.hollowcity.net
