Filmstill uit Regen van Joris Ivens en Mannus Franken
Het Museum voor Moderne Kunst Arnhem (MMKA) presenteert van 20 oktober 2013 tot en met 23 februari 2014 De Melancholieke Metropool, stadsgezichten uit de jaren twintig, dertig en veertig van de vorige eeuw, die verstilling, eenzaamheid en melancholie uitdrukken. Regen (1929) van Joris Ivens en Mannus Franken wordt permanent vertoond, als voorbeeld van de ‘ stadssymfonie’. Film wordt vermengd met de magisch realistische schilderkunst uit deze periode, met werk van o.a. Carel Willink, Pyke Koch, Paul Delvaux en Duitse kunstenaars, en met fotografie uit diezelfde tijd. De bezoeker wordt meegevoerd in tijdloze sfeerbeelden die een indringende ervaring oproepen van metropolen.
De grote stad als motief
In de eerste helft van de twintigste eeuw vormt de grote stad een belangrijk motief voor filosofen, sociologen, schrijvers, kunstenaars, fotografen en cineasten. Zij brengen de metropool naar voren als een podium van de moderniteit – de plaats waar kapitalisme, industrialisatie, technologische vooruitgang en massaconsumptie zich het duidelijkst manifesteren. Bovendien is de moderne metropool een omgeving waar nieuwe optische ervaringen ontstaan die voor de beeldende kunst aantrekkelijke thema’s vormen: grote mensenmassa’s, verkeer, billboards, wolkenkrabbers. Terwijl vele kunstenaars deze nieuwe stedelijke conditie bejubelen, proberen de magisch realisten en de andere kunstenaars die deel uitmaken van deze tentoonstelling, vorm te geven aan de fantasieën, angsten en vervreemding die gepaard gaan met het leven in een moderne grote stad, die ook door ontworteling en anonimiteit wordt gekenmerkt. Dit resulteert vaak in geheimzinnige, soms dreigende beelden.
Marcel Lefrancq, Parc de Mons la nuit
Magisch realisme in Europese context
Stadsgezichten van Nederlandse magisch realisten als Carel Willink, Joop Moesman en Pyke Koch worden in relatie gebracht met stadsbeelden van schilders die met hen een verwantschap vertonen, zoals Mario Sironi en surrealisten als Paul Delvaux. Ook bevat de tentoonstelling werken van kunstenaars van de Duitse neue Sachlichkeit, waaronder van Max Radler, Oskar Nerlingeren Karl Völker. Daarnaast complementeert de tentoonstelling het stadsbeeld van het magische realisme en de Nieuwe Zakelijkheid met stadsbeelden uit de Franse en Belgische fotografie en film uit diezelfde periode. De tentoonstelling plaatst daarmee het magisch realisme in Europees perspectief.
Film
De stadsgezichten van de magisch realisten hebben daarnaast overeenkomsten met stadsbeelden in diverse filmproducties uit die tijd. In De Melancholieke Metropool wordt ingegaan op twee filmhistorische fenomenen. De stadssymfonie, een belangrijk filmgenre tussen de twee wereldoorlogen, brengt de stad naar voren als een mysterieuze en melancholische ruimte. In de expositie is hiervan een aantal voorbeelden te zien zoals de films A propos de Nice (Jean Vigo, 1929), Regen (Joris Ivens, 1929) en Impressionen vom alten Marseiller Hafen (Vieux port) (Laszlo Moholy-Nagy, 1929).
Ook in het Franse poëtische realisme van de jaren ‘30 speelt de stedelijke ruimte een grote rol. In films van regisseurs als Jean Renoir, Marcel Carné en Julien Duvivier wordt gebruik gemaakt van het motief van eenzame personages die bij nacht of ochtendgloren door de lege stad zwerven. In het bijzonder de stadsbeelden van Carné vertonen een sterke gelijkenis met de in de tentoonstelling opgenomen schilderijen, tekeningen en foto’s.
Fotografie
Magisch realistische kunstwerken lijken door de gladde schildertechniek en lichtwerking vaak een fotografische weergave van de werkelijkheid, geladen met een mystieke sfeer. De Franse en Belgische stadsfotografie uit de jaren 1930 roept soortgelijke impressies op. Voorbeelden zijn het fotoboek Paris de nuit (1933) van Brassaï en diverse foto’s, fotomontages en fotoboeken van onder meer Eugène Atget, Jacques-André Boiffard, Eli Lotar, Germaine Krull, Marcel Lefrancq en Pierre Boucher.
*Samensteller van de tentoonstelling is Steven Jacobs, gespecialiseerd in de artistieke weergave van architectuur, steden en landschappen en in de relatie tussen film en beeldende kunst.
Prof. Dr. Steven Jacobs is kunsthistoricus en doceerde aan diverse universiteiten en kunsthogescholen in België en Nederland. Momenteel is hij verbonden aan de Vakgroep Kunstwetenschappen van de Universiteit Gent. Hij publiceerde onder meer The Wrong House: The Architecture of Alfred Hitchcock(010 Publishers, Rotterdam, 2007), Beyond the Picturesque(SMAK, Gent, 2009, met Frank Maes), Framing Pictures: Film and the Visual Arts(Edinburgh University Press, 2011), en Art & Cinema: Belgian Art Documentaries (Cinematek, Brussel, 2013).
Deze tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door:
Het Goethe Instituut, Nederland en de Duitse ambassade in Den Haag.
