Matera in de Zuid-Italiaanse regio Basilicata is dit jaar de Culturele Hoofdstad van Europa. De expositie ‘Visione Unica’ van het ontwerpersduo Formafantasma laat Joris Ivens’ documentaire l’Italia non è un paese povero (1960) zien, als deel van een uitgebreid visueel archief over het zeer oude en rijke erfgoed van deze regio. De afgelopen decennia is deze stad spectaculair omgevormd van arm en achtergesteld naar een culturele toplocatie. De expositie loopt van 8 juni tot 15 september.
Paolo Taviani en Joris Ivens tijdesn de opnames van 'Due alberi' uit het tweede deel van L'Italia non e un paese povero (1960), dat zich afspeelt in Basilicata en matera. Het verhaal van de twee bomen laat het contrast zien tussen de oeroude olijfbomen en de moderne 'boom' voor gaswinning.
Een filmstill uit Ivens' tweede deel met een baby, slapend in een van de Sassi, omringd door vliegen. Dit filmdeel werd door de RAI niet uitgezonden, maar gecensureerd. Het wordt wel vertoond tijdens de expo.
Censuur van Ivens’ enige Italiaanse film
Ivens’ beelden uit 1960 van een slapende baby omringd door een horde vliegen of huishoudens in de grotwoningen van Matera – de zogenaamde Sassi – met een ezel, varken, koe of kip in de huis- en slaapkamer, zijn nog steeds indrukwekkend en ontroerend. Hoe kan een regering van een modern Italië, met een bloeiende industrialisatie, deze mensen die nog in middeleeuwse omstandigheden wonen, zo negeren?, zo luidt de boodschap van Ivens’ documentaire. Juist deze filmopnamen van de grotwoningen in Matera werden door de Italiaanse televisie (RAI) uit de driedelige tv-serie geknipt. Zij wilden simpelweg niet laten zien hoe achtergesteld sommige delen van Italië toen nog waren, terwijl de tv-serie bedoeld was om te gloriëren met industriële vooruitgang.
Toen de befaamde Enrico Mattei, directeur van de Italiaanse olie- en gasindustrie Ente Nazionale Idrocarburi (ENI) aan Joris Ivens de opdracht gaf de optimistische vooruitzichten te schetsen van Italiaanse economie en maatschappij nadat het ontdekte gas door de ENI zou worden geëxploiteerd, wist hij al bij voorbaat dat Ivens geen staatspropaganda zou leveren. Ivens filmde een serie van drie documentaires met een opvallende mix van reportage, speelfilm en fictie, droomscenes, animatiefilm en futuristische muziek, maar ook met een kritische sociale aanklacht. Zoals de beruchte scene in Matera. Hoewel Mattei de vrije hand liet aan Ivens en de Nederlander samenwerkte met talenten als de nog jonge Paolo en Vittorio Taviani, met Tinto Brass en schrijver Alberto Moravia, ging de staatstelevisie RAI niet akkoord met juist de in de grotwoningen van Matera opgenomen beelden.
Tussen 1960 en nu is de reputatie van Matera echter volledig en spectaculair omgevormd, met name dankzij de zo betwiste Sassi-grotwoningen.
Matera en de Sassi van Matera, Culturele Hoofdstad van Europa 2019
Werelderfgoed
De grotwoningen in de oude stad Matera delen een lange geschiedenis van 9.000 jaar. Ze worden ‘Sassi van Matera’ genoemd, dat zoveel betekent als ‘Stenen van Matera’. Deze Sassi vinden hun oorsprong in de prehistorie en worden beschouwd als een van de allereerste menselijke nederzettingen in Italië. De grotwoningen zijn diep in de kalkrijke rotsen uitgehouwen die zo karakteristiek zijn voor de regio Basilicata en Apulia. In 1936/37 schreef Carlo Levi een beroemd boek over de streek Lucania (de oude naam van wat nu bekend staat als Basilicata), dat vlak na de oorlog verscheen. Vanwege antifascistische activiteiten was Levi, arts, auteur en schilder, in 1935 verbannen naar dit ‘Siberië’van Italië, waar hij zijn ervaringen verwerkte in dit relaas. Hij beschreef daarin de schrijnende armoede, waarin het de boerenfamilies ontbrak aan de meest elementaire basisvoorzieningen en goederen, omdat er geen winkels in de dorpen waren. De woningen waren spaarzaam gemeubileerd en verlicht. De gezondheidszorg lag op een achterlijk niveau. De religieuze gevoelens en waarden in de dorpen die Levi bezocht, waren een mengeling van Christendom en voorchristelijk mysticisme. Feitelijk vormt Ivens’ filmdeel in Matera een echo van Carlo Levi’s boek Christus kwam niet verder dan Eboli uit 1945 (Cristo si è fermato a Eboli). Zeker zal wat Ivens aldaar aantrof hem hebben herinnerd aan de verwaarlozing en achterstelling in de Belgische mijnstreek Borinage, waarover hij in 1933 samen met Henri Storck zijn befaamde aanklacht over de arme mijnwerkersfamilies had gemaakt.
Gedurende de jaren ’50 zette de regering de plaatselijke bevolking onder zware druk om de Sassi te verlaten en te zich te herhuisvesten in moderne stadswijken. Sommige families weigerden echter hardnekkig en bleven in de Sassi wonen. De Engelse Fodor Guide meldt: ‘Matera is the only place in the world where people can boast to be still living in the same houses of their ancestors of 9,000 years ago.’ Tot aan het einde van de jaren ’80 bleef deze streek de reputatie houden van arm en achterhaald, waarin het eigenlijk ontoelaatbaar was om te wonen. Maar de ‘onbewoonbaar verklaarde’ grotwoningen bleven desondanks ‘onverklaarbaar bewoond’.
Een culturele hot spot van formaat
Het beleid van de overheid wijzigde echter en men kreeg oog voor het unieke culturele en toeristische belang, dat ook economisch geen windeieren zou leggen. Met hulp van de Europese Unie, de regering, UNESCO en de filmindustrie in Hollywood konden grotwoningen stap voor stap worden hersteld en opgeknapt. Zij zijn de drijvende kracht achter het economisch herstel van stad en streek, omdat bedrijven, hotels, winkels en horeca zich gingen vestigen. Sommige grotwoningen zijn onbetaalbaar geworden voor de lokale bevolking.
Het eeuwenoude landschap in en rondom de Sassi bleek met zijn authentieke uitstraling het ideale decor voor filmmakers die op zoek waren naar filmsets over het bijbelse Jeruzalem en andere oude steden. De volgende bekende bijbelse speelfilms werden opgenomen in Matera: Pier Paolo Pasolini’s The Gospel According to St. Matthew (1964), Bruce Beresford’s King David (1985), Mel Gibson’s The Passion of the Christ (2004) en Catherine Hardwicke’s The Nativity Story (2006). Ander beroemde films die zich in Matera afspelen zijn Alberto Lattuada's La Lupa (1953), Giuseppe Tornatore's The Star Maker (1995) en The Omen (2006).
Een korte film uit 2012, getiteld Hollow City, van regisseur Andrea de Sica, laat deze opmerkelijke verandering zien van een streek waarvoor men zich schaamt en die zelfs gecensureerd moest worden tot geprezen gebied door UNESCO, het World Monuments Fund en bekende regisseurs. Door middel van interviews met inwoners van Matera en filmbeelden van o.a. Ivens legt Andrea de Sica in Hollow City uit hoe de huidige situatie verschilt van die in de jaren ‘50 en ’60: www.hollowcity.net.
Andrea de Sica is de kleinzoon van Vittorio de Sica, een van de leidende regisseurs van het neo-realisme van vlak na de oorlog en de maker van de klassieker Ladri di biciclette (1948)
‘Visione Unica’- tentoonstelling
Binnen I-DEA in de Cava Paradiso (gebouwd tegen de grotten aan) wordt van 8 juni tot 15 september de expositie Visione Unica: Cultures of Environmental Manipulation gepresenteerd door Studio Formafantasma.
I-DEA is samen met de Open Design School, een van de twee hoofdprojecten van Matera Capitale Europea della Cultura 2019, dat is gebaseerd op een artistieke terugkeer naar archiefmateriaal en verzamelingen uit Basilicata. De betekenissen in dit archief worden geheel herzien, van een plek waar bronnen en getuigenissen worden bewaard tot een waar elementen worden vervormd en losgemaakt van hun oorspronkelijke aard en betekenis.
‘Visione Unica’ bestaat uit een installatie van 5 projecties, 10 schermen en een serie objecten in de eigen streektaal waarmee het verhaal wordt verteld van de bewoners en de plek waar zij zijn geboren en opgegroeid. Elk object en elke film kan worden beschouwd als een uniek en zelfstandig werk maar tevens als een klein deel van een groter geheel, afhankelijk van wat de kijker zelf wil.
Echter, hoe meer je deze losse elementen van de expositie bekijkt, des te meer je een gemeenschappelijke rode draad herkent, die hen allen verbindt: de relatie tussen de mens en het gebied, de geografie, en hoe beide veranderen in samenhang en wisselwerking met elkaar.
Address: I-DEA, Hangar Cava Paradiso
Contrada la Polomba SS7, 75100 Matera
More information:
www.ideamatera.eu
www.matera-basilicata2019.it
Een deel van de expositie Visione Unica in Cava Paradiso
De expositielocatie Cava Paradiso, tegen de grotten van Matera aan.
Expositieflyer
Studio Formafantasma
Studio Formafantasma is een in Amsterdam gevestigde succesvolle design studio van de twee Italianen Andrea Trimarchi en Simone Farresin. Op hun website staat over hen te lezen:
Their interest in product design developed on the IM master course at Design Academy Eindhoven, where they graduated in July 2009. Since then, Formafantasma has developed a coherent body of work characterised by experimental material investigations and explored issues such as the relationship between tradition and local culture, critical approaches to sustainability and the significance of objects as cultural conduits.
In perceiving their role as a bridge between craft, industry, object and user, they are interested in forging links between their research-based practice and a wider design industry. As a result, works by Studio Formafantasma have been commissioned by a variety of partners including Fendi, Max Mara - Sportmax, Hermès, Droog, Nodus rug, J&L Lobmeyr, Gallery Giustini / Stagetti Roma, Gallery Libby Sellers, Established and Sons, Lexus, Krizia International and Flos. Whether designing for a client or investigating alternative applications of materials, Studio Formafantasma apply the same rigorous attention to context, process and detail to every project they undertake. The added nuance for the duo is that they do so with an eye to the historical, political and social forces that have shaped their environments.
Their work has been presented and published internationally and museums such as New York's MoMA, London’s Victoria and Albert, New York's Metropolitan Museum, the Chicago Art Institute, Paris's Centre Georges Pompidou, the TextielMuseum in Tilburg, the Stedelijk’s-Hertogenbosch, the Stedelijk Museum Amsterdam, MUDAC Lausanne, the Mint Museum of Craft and Design in North Carolina and the MAK Museum in Vienna have all acquired Formafantasma’s designs for their permanent collections. In March 2011 Paola Antonelli of the Museum of Modern Art in New York and esteemed design critic Alice Rawsthorn listed their studio amongst a handful of practices that would shape the future of design.
Andrea and Simone are lecturing and heading workshops in various Universities and Institutions. Currently they are teaching at the ‘Well Being’ and 'Contextual Design' Departments of the Design Academy Eindhoven. Since October 2016, they are at the head of the Design bachelor at MADE Program in Siracusa, Italy.