Huis Marseille, Museum voor Fotografie in Amsterdam, presenteert tot 22 oktober 2023 bijzondere avant-gardistische en surrealistische foto’s, afkomstig uit het Belgische kunsttijdschrift Variétés uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Naast 43 foto’s van Germaine Krull worden twee films van Joris Ivens permanent op zaal vertoond: Etudes des mouvements (1927, Parijs) en De brug (1928, Rotterdam). De filmbeelden van Ivens en foto’s van Krull sluiten nauw bij elkaar aan, ze gaan niet alleen over dezelfde onderwerpen: metaal, de hefbrug, stadslandschappen, ze zijn ook met dezelfde, vernieuwende intentie gemaakt: spontaan, zonder regels, uit de losse hand opgenomen met compacte camera’s.
Zalen met de expositie Varietés, Huis Marseille. Met o.a. de films De brug en Etudes des mouvements van Joris Ivens ne de foto's van Germaine Krull over de hefbrug in Rotterdam.
Eerder was deze combinatie te zien op de expositie ‘Passages, Joris Ivens en de kunst van deze eeuw’ in 1999 in Museum Het Valkhof. Voor de avant-garde foto’s van Krull, met daarnaast die van Man Ray, L. Meesens, László Moholy-Nagy, Eli Lotar en anderen, werd toen geput uit de toen nog onbekende collectie van de AMSAB in Gent (Archief en Museum van de Socialistische Arbeidersbeweging). De vintage prints van de pioniers van de moderne fotografie werd dertig jaar geleden herontdekt tussen de meer dan 150.000 persfoto’s van het Vlaamse dagblad Vooruit. Als door een wonder waren ze bewaard gebleven. De collectie dankt haar ontstaan aan het Belgische kunsttijdschrift Variétés, dat maar twee jaargangen heeft gekend voor het failliet ging. Variétés was een belangrijk internationaal podium voor een jonge generatie fotografen en hun nieuwe, avontuurlijke beeldtaal. Het tijdschrift publiceerde vele indrukwekkende foto’s, fotogrammen en fotomontages van toonaangevende fotografen als Man Ray, Germaine Krull, Berenice Abbott, László Moholy-Nagy, Florence Henri en Eli Lotar. Ook schonk het maandblad veel aandacht aan avant-garde film. Huis Marseille toont met vintage foto’s, spreads uit het tijdschrift en filmfragmenten een verrassend panorama van avant-garde-fotografie en -film uit het interbellum. Eerder was deze baanbrekende expositie te zien op het vermaarde fotofestival Les Recontres d’Arles. De curator van de Nederlandse versie is Anneke van Veen, die eerder ‘Modern Perspectives, Foto en Film in Amsterdam 1920-1940’, organiseerde.
Het tijdschrift Variétés en de geest van de nieuwe tijd
Variétés – Revue mensuelle illustrée de l’esprit contemporain (Geïllustreerd maandblad over de hedendaagse tijdgeest), zoals het maandblad voluit heette, verscheen van mei 1928 tot april 1930 en ademde inderdaad de geest van een nieuwe tijd. Het tijdschrift was het geesteskind van culturele duizendpoot en kunstpromotor Paul-Gustave van Hecke (1887-1967), die abstracte kunst, dada en surrealisme in België introduceerde. Een even belangrijke rol was weggelegd voor de veelzijdige E.L.T. Mesens (1903-1971). Hij was pianist, componeerde, schreef kritieken, was zelf kunstenaar, fotograaf en tentoonstellingsmaker én hij beschikte over een enorm netwerk. De twee waren nauw bevriend en runden samen de Brusselse galerie L’Époque. Voor L’Époque en Variétés zorgde Van Hecke voor de financiering en Mesens voor het internationale netwerk. De signatuur van het blad was onmiskenbaar surrealistisch. In 1929 kwam er zelfs een special uit gewijd aan het surrealisme. In het team dat iedere maand het blad maakte, zaten ook een scenarioschrijver en een filmcriticus. Nederlandse auteurs leverden regelmatig bijdragen en onder de themanummers vinden we er ook een over ‘Hollande’.
Omslag Varietés, nr. 12, april 1929 met de foto's van Krull over Ivens filmopnames in Rotterdam. Collectie AMSAB, Gent.
Foto’s gepresenteerd op een vernieuwende manier
Fotografie kreeg in Variétés een belangrijke plaats en het tijdschrift was vernieuwend in de manier waarop de fotografische beelden werden ingezet. Ieder nummer bevatte zo’n zestig foto’s, gegroepeerd in aparte fotokaternen, gedrukt op glanzend papier. De beeldkaternen, die ritmisch over het nummer werden verdeeld, vertellen hun eigen verhaal. Op de beeldpagina’s groeien foto’s uit tot een autonoom expressiemiddel. Ze werden meestal in combinaties van twee of vier gepresenteerd waardoor nieuwe verbanden en betekenissen ontstonden, vaak nog versterkt door de bijschriften.
De surrealist Mesens had beslist een bepalende rol in de fotoselectie en het is vermoedelijk zijn hand die we in de raadselachtige, grappige of subversieve beeldcombinaties zien. Anonieme foto’s, prentbriefkaarten, filmstills, antropologische opnamen en mode- en sportfoto’s werden zonder onderscheid gecombineerd met gesigneerde foto’s van avant-garde fotografen. Zo ontstonden fotopagina’s met een poëtisch, ironisch en raadselachtig karakter die kleine schokjes teweegbrengen en de traditionele lay-out van het blad overstijgen. Variétés was er voor de avontuurlijke kunstliefhebber die openstond voor nieuwe kijkervaringen.
Fotografie van de jaren twintig
De jaren twintig betekenden een omslagpunt in de kunsten, en ook in de fotografie. De Eerste Wereldoorlog had afgerekend met de laatste restjes negentiende eeuw. Het Rusland van na de revolutie betekende voor een generatie kunstenaars een delirium van vrijheid. Al het oude kon overboord, alles mocht. Er ontstond een nieuwe fotografische taal met uitgesproken camerastandpunten, ferme diagonalen en extreme close-ups. Alles wat het kijken kon intensiveren deed ertoe, zoals luchtfoto’s en technieken uit de wetenschap als röntgen- en micro-opnamen. Experimenten in de donkere kamer met dubbeldrukken en fotogrammen vergrootten het vocabulaire van de fotograaf. Machines en levenloze voorwerpen lijken door het oog van fotografen soms bezield door vreemde krachten.
Beeldredacteur E.L.T. Mesens was bevriend met de surrealistische kunstenaar Man Ray in Parijs en diens invloed op Variétés is onmiskenbaar. Vanaf de eerste nummers nam Mesens werk van Man Ray op. Hij wijdde ook een fotokatern aan de Franse fotograaf Eugène Atget (1857-1927), die door Man Ray was ontdekt en in wie de surrealisten hun voorloper herkenden.
Vrouwelijke fotografen aan zet
Vanaf september 1928 publiceerde Variétés regelmatig werk van Germaine Krull, Eli Lotar en André Kertész, alle drie immigrant in Parijs en verbonden aan het spraakmakende geïllustreerde weekblad VU. Opdrachten voor tijdschriften en reclamefoto’s boden deze generatie een heel nieuw werkveld waarin vrouwen voor het eerst goed vertegenwoordigd waren. En dat is te ook te zien in de fotoselectie voor het Belgische tijdschrift. De Amerikaanse Berenice Abbott was in de jaren twintig in Parijs assistente van Man Ray. Zij ontfermde zich over het archief van de in 1927 overleden Eugène Atget. Terug in New York documenteerde ze de moderne hoogbouw vanuit kikvorsperspectief en met sterke contrasten tussen licht en donker die de architectuur een dramatische zeggingskracht geven. Florence Henri en Aenne Biermann werkten in hun studio’s aan zeer precies gecomponeerde stillevens. Alledaagse voorwerpen krijgen bij hen iets betoverends, bij Henri door het ingenieuze gebruik van spiegels en bij Biermann door het toepassen van dubbeldrukken. Germaine Krull is met 125 foto’s in totaal het best gerepresenteerd in Variétés en in de tentoonstelling. Ze werd beroemd met haar foto’s van moderne staalconstructies als de Eiffeltoren en haveninstallaties. Variétés schonk ook veel aandacht aan haar reportagewerk over uiteenlopende onderwerpen als straatmarkten in Parijs en Amsterdam, daklozen, de zware industrie en het stadsverkeer in de moderne metropool.
Variétés en de film
Voor tijdgenoten verwees de titel van het tijdschrift overduidelijk naar een kassucces uit de Duitse zwijgende film: Variété van E.A. Dupont (1925). Beroemd is de bloedstollende scène waarin de camera een centrale, ‘subjectieve’ rol kreeg en bij de salto mortale de bioscoopbezoeker het gevoel geeft samen met de trapezewerker de ruimte in geslingerd te worden. Deze zesde acte inspireerde dichter Hendrik Marsman tot het gedicht Salto Mortale, opgedragen aan Joris Ivens. De regel uit dit gedicht 'Aan welke kant ne in welk heelal' leverde de titel voor Ivens'tweede autobiografie.
Film was vanaf het eerste nummer overvloedig aanwezig in Variétés, in de vorm van recensies, setfoto’s en portretten van filmsterren. Een filmstill van de trapezescène uit Variété is er dan ook slechts één uit een lange reeks die de fotopagina’s van het tijdschrift vulden.
De wederzijdse beïnvloeding van film en fotografie in die jaren is onmiskenbaar. Voor de makers van Variétés waren film en fotografie gelijkwaardig aan elkaar, en aan de andere beeldende kunsten. Het oog van de camera opende nieuwe werelden. Een zaal toont op groot scherm continue de filmoefening uit 1927 Etudes des mouvements met stadsbeelden van het verkeer in Parijs. Zowel de openingsbeelden van Ivens als de laatste beelden van deze bewegingsstudie zijn gefilmd vanuit de kamer van Germaine Krull in Patijs.
De tentoonstelling
Alle bovengenoemde ontwikkelingen in de taal van de film en de fotografie worden op een prachtige manier weerspiegeld in de zalen van Keizersgracht 399, waar een grote selectie fotowerk uit de 24 afleveringen van het tijdschrift Variétés wordt getoond. Met deze tentoonstelling brengt Huis Marseille een uitzonderlijke reeks vintage prints naar Nederland van de belangrijkste fotografen uit het interbellum, van Man Ray tot Moholy-Nagy, van Atget tot Eli Lotar en van vrouwelijke pioniers als Germaine Krull, Berenice Abbott en Florence Henri. In de verschillende zalen komen thema’s en genres aan bod als surrealisme, stillevens, de moderne stad, de poëzie van de straat, het machinetijdperk en fotografische experimenten. Op drie momenten in het parcours zijn films en filmfragmenten te zien die een directe relatie hebben met de getoonde foto’s, zoals de trapezescène uit Variété. En steeds komen de fotopagina’s terug waarmee Variétés zich onderscheidde als belangrijk podium voor de internationale avant-garde.
De tentoonstelling Variétés. Fotografie en avant-garde is gebaseerd op Variétés, Revue d’avant-garde – Berenice Abbott, Florence Henri, Germaine Krull… de Amsab-collectie onthuld, een coproductie van Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis, Gent, Tijdsbeeld, Gent, en Les Recontres d’Arles. (Curator Sam Stourdzé in samenwerking met Ronny Gobyn en Damarice Amao.)
Huis Marseille, Keizersgracht 401, Amsterdam
Variétés. Fotografie en avant-garde
24.06.2023 — 22.10.2023
https://huismarseille.nl/tentoonstellingen/varietes-fotografie-en-avant-garde/
