Comment Yukong deplaça les Montagnes (12 delen)

Comment Yukong deplaça les Montagnes (12 delen)

1976

China

Engelse titel: How Yukong Moved the Mountains
Nederlandse titel: Hoe Yukong de bergen verzette Duitse titel: Wie Yü-Gung die Berge versetzte

Regie: Ivens, Joris (George) | Loridan (Rosenberg--Loridan-Ivens), Marceline
Productie: CAPI Films, Parijs

Premiere: Frankrijk Parijs | 1976

Omschrijving:

Twaalf-delige documentaire over de Culturele Revolutie aan de basis van de Chinese maatschappij.

Deze film, waaraan Ivens en Loridan-Ivens vier jaar zouden werken (van 1972 tot 1976), werd op uitnodiging van premier Zhou En-Lai gemaakt, die een gematigde politiek probeerde door te voeren nadat de storm van de eerste radicale en gewelddadige jaren van de Grote Proletarische Culturele Revolutie, was gaan liggen. In de jaren 1966-1972 was het Rijk van het Midden in een grote chaos gestort en kreeg Ivens geen toestemming het land binnen te komen. In dezelfde maand dat Zhou Enlai de eerste geheime gesprekken voert met Henri Kissinger, minister van buitenlandse zaken van de VS, vraagt hij aan Ivens en zijn vrouw, een film te maken over China in het bkader van de open-deur politiek. In het destijds voor buitenlanders nagenoeg afgesloten land trokken Ivens en Loridan-Ivens met jonge cineasten door vele regio's en bezochten fabrieken, een kazerne, dorpen, communes, steden, een apotheek, een universiteit en ateliers van kunstenaars.De filmvorm lijkt in cinema vérité-stijl, waarin de Chinezen uitgebreid, spontaan en ongekunsteld aan het woord komen, waardoor de indruk werd gewekt dat de film dicht op de huid van de alledaagse realiteit zit. Hoewel de mensen voor de camera niet liegen en geloven in wat ze zeggen, laat de film niets zien van de uitwassen, de terechtstellingen, hongersnoden, dwangarbeiders en vele slachtoffers. Voor veel westerlingen was de film een eerste blik in de keuken van een onbegrepen rijk, waarvoor juist daarom veel belangstelling was. De film werd ondanks de extreme lengte in veel landen integraal op de televisie vertoond en bereikte daarmee vele miljoenen kijkers (Ivens zelf rekende uit dat het er 250 miljoen moeten zijn geweest, waarvan alleen al in Nederland 2 miljoen per aflevering).

La pharmacie
's Ochtends vroeg om zes uur: een rode zon gaat op boven de grijzige haven van Shanghai, de stad met 10 miljoen inwoners ontwaakt. Veel mensen doen buiten op straat Tai'chi oefeningen, een training van acrobaten trekt veel bekijks. Om acht uur zijn de straten vol fietsers. We houden van Shanghai, zegt de commentaarstem, het is een miljoenenstad, zoals Parijs, met duizenden winkels vol vreemde zaken en altijd druk en in beweging. Ook in modelapotheek nummer 3 in Zuid-Shanghai is er al volop leven. Eigenlijk is het een sociaal-medisch centrum met naast de ruimte voor de verkoop van medicijnen een behandelruimte voor allerlei kleinere kwalen. Wie werkt krijgt gratis medische verzorging en medicijnen, anderen betalen jaarlijks 1 yuan. Dagelijks komen er zo'n 1000 klanten langs en het team bestaat uit 24 mensen, die zich afvragen 'Voor wie werken we eigenlijk?'. Vroeger was de medische hulp en de apotheek strikt gescheiden, en verkocht men alleen pillen voor de winst. Eén persoon had de leiding en het personeel gedroeg zich als een automaat. Nu is het motto 'Dien het volk' en draait iedereen dezelfde diensten. Ondertussen zien we hoe klanten worden geholpen met medicijnen of worden behandeld met acupunctuur. Eens per week houden de werknemers een algemene werkvergadering. Ook gaat het personeel wekelijks naar een van de dorpen in de groene gordel om Shanghai om de mensen te verzorgen en medicijnen te brengen. Daarna werken ze mee op 't land. Een vertegenwoordiging van de boeren zit in het bestuur van de apotheek, samen met een arbeider van de farmaceutische fabriek en iemand van de wijk. Apotheekster Pao vertelt over haar gezinsleven en de rolverdeling met haar man. De vroegere eigenaar vergelijkt zijn huidige functie in het team met zijn oude positie. In de pillenfabriek heeft iemand een klacht over Siao-Lioe, die te ongedurig is. Aan het eind brengt dezelfde Lioe op zijn fiets in de regen medicijnen weg. In een straat vol parapluis draait iemand zijn plu vrolijk rond.    

Une histoire de ballon
Op het schoolplein van Lyceum nr. 13 in Beijing spelen leerlingen tennis, basketball, een stel springt touwtje...uit de school komen vier jongens met een voetbal. 'Was het jullie groep die met een lerares wat problemen had over een voetbal?', vraagt Marceline Loridan. 'We waren 's morgens aan het voetballen. Het was na zevenen. Een lerares wilde dat we ermee ophielden. De bal lag vlak voor mij. Ik gaf er een schop tegen...en hij vloog rakelings langs haar hoofd’, legt Jia Yen-Ming uit. De lerares kwaad, maar hij deed het niet met opzet, maar ze bemoeit zich overal mee. Kortom: een klassiek alledaags conflict, van alle tijden en scholen. Even later doet de lerares haar zegje : 'Ik was razend.' Loridan vraagt: 'Wordt hij gestraft? Wat gaat u doen?' 'Nee, nee, geen straf. We gaan met zijn allen bij elkaar zitten om het probleem ideologisch en politiek op te lossen.' Mevrouw Tong legt uit: 'Vroeger konden we ze straffen. We lieten ze in de hoek staan of stuurden ze de klas uit. Nu zijn leerlingen en leraren gelijkwaardig'. Dat blijkt ook uit de discussie die volgt: iedereen doet zijn of haar zegje. Ook de lerares wordt bekritiseerd, die eerst iedereen oproept mee te doen aan de discussie en dan iemand de mond snoert. Met vlam wordt betoogd dat het eigenlijk flauwekul is je druk te maken over zo'n klein incident, anderen vinden juist dat het wel degelijk een principiële kwestie is. De camera ziet een student die heel erg gaapt. Uiteindelijk belooft iedereen beterschap en is men blij dat het voorval zo grondig met elkaar is doorgesproken.      


Remarks Prod:


Ping-pong
Terwijl Joris Ivens in 1971 nog druk bezig is materiaal te verzamelen voor een film over Nederland ontvangt hij een uitnodiging via de Chinese ambassade in Parijs om naar China te komen. Al vanaf 1938 kent hij Zhou Enlai en heeft hij ettelijke malen in China gefilmd, maar sinds de Grote Proletarische Culturele Revolutie in 1966 in volle hevigheid losbarst is hij niet meer welkom. De uitnodiging van Zhou Enlai past in de pogingen van de premier om het isolement van de Volksrepubliek te doorbreken. Na de ergste jaren van totale anarchie, waarin scholen en universiteiten zijn gesloten, de Rode Garde gewelddadig optreedt, honderdduizenden intellectuelen naar het platteland zijn gestuurd of gedood en de productie is teruggelopen probeert de leiding van de Chinese Communistische Partij (CCP) naar buiten toe een positief beeld van normalisatie uit te dragen. De ping-pongdiplomatie komt op gang, Ivens' vriend, de Amerikaanse journalist Edgar Snow, mag als eerste weer bij Mao Zedong aanschuiven om aan de Amerikanen een signaal af te geven dat de deur op een kier staat. In april 1971 verschijnt Snow's interview met Mao in Life en Amerikaanse tafeltennissers maken de sensatie mee in Beijing een paar potjes te mogen ping-pongen en Zhou Enlai te spreken. In juni komt de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Henry Kissinger incognito naar Beijing. De open deur politiek levert al snel een diplomatiek succes op, Kissinger biedt China het lidmaatschap aan van de Verenigde Naties. Hij bereidt tevens het bezoek voor van president Nixon, dat in februari 1972 zal plaatsvinden. Nixon pochte later niet geheel ten onrechte over zijn verblijf: 'The week that changed the world'.

Blazoen oppoetsen
In dezelfde maand dat Kissinger zijn eerste geheime gesprekken voert met Zhou Enlai arriveren Ivens en Loridan in Beijing. Op 11 juni vindt een gesprek plaats met de hoogste vertegenwoordigers van de Vriendschapsvereniging van het Chinese volk met het buitenland en de Central Newsreel and Documentary Studio in Beijing, waarin de filmopdracht wordt besproken. Op lijstjes circuleren namen van meerdere westerse filmmakers, maar naast Ivens wordt alleen nog de Italiaanse filmmaker Antonioni uitgenodigd om een grote film over China te maken. Zhou Enlai weet dat hij Ivens kan vertrouwen, om, zoals Ivens het zelf omschrijft, het blazoen van China op te poetsen en het evenwicht in de vertekende westerse berichtgeving weer in balans te brengen. Eerder dat jaar vertelt Ivens aan een Nederlandse journalist: 'Ik doe mijn werk vanuit mijn revolutionaire overtuiging: dat is de marxistisch-leninistische maatschappijbeschouwing. Vooral Mao Zedong zet nu voort, wat Lenin is begonnen, en in zijn denken staat de houding van de mens in de samenleving voorop. Je zou kunnen zeggen: van de nieuwe mens, die zal leven in een waarachtig socialistische verhouding tot zijn medemensen.' Ivens heeft zich de voorgaande jaren op de golven van radicalisering in het westen steeds meer achter de politieke richting van China geschaard en afstand genomen van het Oostblok. In 1971 wordt de Joris Ivens Prijs op het documentaire festival van Leipzig afgeschaft en Ivens in de DDR tot persona non grata verklaard.

Handen uit de mouwen
Om zich een beeld te vormen van de actuele stand van zaken trekken Ivens en Loridan drie maanden lang door het immense land. Ze bezoeken scholen, fabrieken, werkplaatsen, zoals de '7 juli basisschool' in Beijing, een ping-pongfabriek en de 'Machinefabriek 21 juli', vernoemd naar een oproep van voorzitter Mao van 21 juli 1968 om zijn gedachten tot richtsnoer van handelen te nemen. Volgens Ivens' notities zitten hij en Loridan in deze fabriek in een zaal voor een grote witte tafel met daarachter het arbeiderscomité: een vrouwelijke ingenieur die zeer serieus is, een in blauwe blouse gestoken arbeidster met grote handen en een lok zwart haar voor haar gezicht, met rechts van hen de partijsecretaris. Aan de muur veel leuzen en citaten van voorzitter Mao, de portretten van Marx, Engels, Lenin, Stalin en Mao en een groot zwart bord met de tekst: 'Welkom aan kameraad Ivens en kameraad Loridan'. De filmmakers vragen hen via de tolk honderd uit over het politieke bewustzijn van de arbeiders en doen daar uitgebreid verslag van aan hun opdrachtgevers. Om de belangrijkste leus van de Culturele Revolutie: 'Dien het volk' waar te maken blijft het niet bij praten. 'Vorige week werkte ik met Marceline in een grote fabriek waar ze Diesel locomotieven fabriceren. De fabriek ligt 25 km. van Péking af, en we woonden bij de arbeiders, we werkten in de fabriek aan 'n paar onderdelen. Op die manier leerden we goed het dagelijks leven en werken en denken en streven van de bevolking kennen. Was erg nuttig, want bij korte bezoeken aan fabrieken, universiteiten, communes dreigen de indrukken toch aan de oppervlakte te blijven. (...) Het volgend jaar wil ik graag een film hier maken. Ik zie hier weer een belangrijk, neuralgiek punt, gebeurtenis in de geschiedenis van het ogenblik. En zoals je weet heb ik altijd getracht met m'n documentaire filmwerk in de pas te blijven met de geschiedenis', schrijft hij aan Jan de Vaal, directeur van het Nederlands Filmmuseum, waarmee Ivens correspondeert.'

Achter de schermen
Op 22 en 29 juli en 1 augustus bespreken de twee filmmakers hun ervaringen van de rondreis met Zhou Enlai. Ze krijgen van hem carte blanche om te filmen wat en waar ze willen, een unieke situatie. Zhou Enlai geeft hen mee dat China een arm land is: ‘Het moet geen film worden die een rooskleurig beeld geeft, je moet China laten zien zoals het nu is.' Na afloop bezoekt het stel in het gezelschap van Jiang Qing, de echtgenote van Mao Zedong, een voorstelling van 'Het Rode Vrouwendetachement'. Als verantwoordelijke voor cultuur heeft ze een sterke greep op de kunstsector en verordonneert dat slechts acht revolutionaire modelopera's zijn toegestaan. Op hun beurt laten Ivens en Loridan haar en Zhou Enlai enkele films van mei '68 zien, opgenomen in de nieuwe vlotte stijl van de cinéma vérité. Ivens vertelt in geuren en kleuren over de nieuwste ontwikkelingen in de westerse cinema, in Duitsland, Italië, Frankrijk en de VS, maar na afloop valt een ongemakkelijke stilte. Niemand vraagt of zegt iets. Jiang Qing heeft zich omringt door drie trouwe volgelingen, door Mao de Bende van Vier genoemd, in een poging de macht van de oude roerganger over te nemen en zijn gedachtegoed voort te zetten. De filmvertoning van Ivens is maar één van de vele zetten in de machtsstrijd tussen de 'ultra-linkse fractie' van Jiang Qing en de meer gematigden als Zhou Enlai, die Deng Xiaoping weer in ere herstelt en naar Beijing haalt. Die machtsstrijd zal tot 1976 jaar duren, net zo lang als de productie van de Yukong-film.

China op het eerste gezicht
Ivens en Loridan houden zich die maanden ook bezig met de ontvangst van enkele buitenlandse filmploegen, die voor het eerst een glimp krijgen van China. Namens de VPRO heeft filmmaker Roelof Kiers al de kans gekregen tien dagen in Guangzhou (Kanton) te filmen, een stad van 3 miljoen mensen. Na terugkeer schrijft hij over China: 'Indrukwekkend!, fantastisch! (...) Wat de meeste indruk maakt is de alom waarneembare Vitaliteit, Energie en Doelgerichtheid. Je ervaart het op het land, in de stad, op scholen, en in de fabrieken. De wat grauwe, terneergeslagen mensen, die nogal typerend zijn voor het stadsbeeld in Oost-Europese communistische landen tref je in China niet aan. Chinezen maken een uiterst levendige, opgewekte, zelfbewuste en onafhankelijke indruk. (...) de Chinezen zijn goed doorvoed en zitten ruim in de kleren. (...) Binnen het opgestelde schema bestond er volledige vrijheid om te filmen wat we wilden. Er werd niet ingegrepen, niets was verboden om te filmen.' Met dezelfde gloedvolle overtuiging keren Ivens en Loridan terug naar Europa. In het najaar en in de winter reist Ivens door Nederland, België en Italië om over China te vertellen, zijn partner neemt Frankrijk voor haar rekening. In steden als Marseilles, Roubaix, Longwy en Thionville houdt ze een enquête. 'Wat weet u van China en wat zou u willen weten? ', vraagt ze voortdurend. Uit de lange lijst worden 200 vragen opgesteld, die de leidraad zullen vormen voor hun te maken film. De kennis over het gesloten China is zeer beperkt. 'Je zou kunnen zeggen dat de film bedoeld is voor mensen die denken dat alle Chinezen op elkaar lijken', verklaart Ivens.

Te groot
Na deze grondige voorbereidingen reizen Ivens en Loridan op 19 maart 1972 weer naar Beijing. Er ligt dan wel een vragenlijst, maar geen scenario en ze hebben nog geen idee hoe de film aan te pakken. Ivens schrijft: 'Ik, en ook Marceline, werken hier ontzettend hard om een thema onder de knie te krijgen (de cinematografische knie! bedoel ik) dat zo intens is, zo enorm als de Commune van Parijs, of de Oktober revolutie, of als je wilt de 80-jarige oorlog in ons land. Te groot voor 1 film, te groot voor 5 films. Que faire? Quand même: aller à l'assaut du ciel! Volgens Ivens is de Chinese maatschappij 'bijna het tegenovergestelde van de onze in Europa. Het tegenovergestelde van het audio-visuele - het is filosofisch. Over een week beginnen de werkelijke opnames'. Een dag later: 'Het is 'n gigantisch plan en conceptie dat ik, samen met Marceline en 'n paar Chinese cineasten tracht te realiseren. Gisteren was ik in m'n brief geloof ik te enthousiast. [...] Het is zeker geen heilstaat hier. Veel is nog lang niet in orde, behalve de funeste invloed van een vastgelopen socialisme in de Sovjet Unie gedurende de jaren 50 tot 60 - moet je nooit vergeten dat dit land duizenden jaren een feodaal land is geweest - overal oude zeden, gewoonten, manier van denken en handelen zijn nog steeds geldig en niet in één generatie uit te wissen.'

Twee concepten
De twijfel over de aanpak van dit ambitieuze project leidt tot twee concepten: 'Ik draai (met Marceline) 2 films: een, m'n internationale idee - en 'n andere over China na de Culturele Revolutie (ik voel hier een soort overgangsperiode, veel wordt eerlijk geprobeerd, en het beste behouden).’ Het internationale idee behelst een synthetische film waarin de grootsheid van China’s natuur en geschiedenis wordt gecombineerd met het verhaal van het socialisme in opbouw. Het andere concept gaat over een aspect dat volgens Ivens en Loridan in beschouwingen over China nooit aan bod komt: het leven van alledag aan de basis van de Chinese maatschappij. De opnames beginnen eind mei op de Quinghua Universiteit in Beijing, zonder enig scenario en met een Chinese technische ploeg, want de overeenkomst met de filmstudio is dat zij mensen leveren en een praktische filmopleiding er voor in de plaats krijgen. Betalen doen de Chinezen echter niet, de film is een onafhankelijke Franse productie van de eigen productiemaatschappij van de filmers (CAPI Films), mogelijk gemaakt door een voorschot op de recettes van de Centre National de la Cinématographie. Als de eerste rushes worden bekeken schrikken ze, de opnames zijn totaal ongeschikt. Cameraman Li Zexiang plaats de camera op statief achterin het leslokaal en volgt niet eens de microfoon met de camera. Het geluid valt voortdurend weg.en de cameravoering is 'alsof je met een auto steeds op dezelfde snelheid rijdt'. Ivens raadt hem aan op te letten als de studenten moe worden, achterover gaan hangen, met elkaar gaan fluisteren en mogelijk kattenkwaad uithalen. Dan wordt het pas interessant. Marceline Loridan vraagt Ivens de cameraman te vervangen, maar dat heeft volgens hem geen enkele zin, omdat de volgende op precies dezelfde manier filmt. Hoe Ivens' methode werkt wordt Li Zexiang duidelijk als ze horen van een voetbalincident op lyceum nr. 31 in Beijing. Twee dagen eerder heeft een student, nadat de bel klinkt, de voetbal niet gelijk ingeleverd, maar richting de docent geschopt. Ivens kiest er niet voor dit incident te reconstrueren, maar volgt de discussie tussen de klas en de docenten over verantwoordelijkheid. Het oplossen van dit conflict door overleg, waarbij ook de docent bekritiseerd wordt, staat symbool voor het Chinese onderwijssysteem, zo wordt betoogd.

Mobiele filmschool voor Chinezen
Het aanleren van westerse cameratechnieken in de stijl van cinéma vérité is lastig. Ivens: 'Heel veel extra werk, b.v. de documentaire studio is niet ingericht op 16 mm. film, geen 16 mm. camera's, Dus allemaal opnieuw aanleren, geen reserve camera's. Nog geen ervaring. Maar het is toch fijn hier te werken, niet gejaagd door de tijd, of door kruieniersachtige producteur, geldjagende distributeur, (jaagt alleen voor zichzelf natuurlijk), geen burocratische manier van staatsproductie' Volgens Ivens is de oorzaak van de problemen met de Chinese cameramensen duidelijk: 'De Chinese cinema verschilt van de onze, het gaat er meer contemplatief en statischer aan toe. De camera beweegt niet, participeert niet aan het gebeuren, ze constateert en neemt waar. Zoals het in de oude Chinese filosofie uitgedrukt wordt: de mens tussen hemel en aarde bekijkt de tienduizenden elementen in het universum. Gevolg: de camera beweegt niet.' Ook de tegenzin om close-ups van mensen te filmen verklaart Ivens uit de culturele traditie: 'Neemt men hun visuele kunst in haar geheel dan treft men geen portretten aan van mensen, behalve dan in de Boeddhistische traditie. Ik heb hen dus moeten uitleggen welke rol ik aan de close-up gaf, en waarom van dichtbij genomen beelden belangrijk zijn. Het duurde allemaal heel lang, in China moet je geduld hebben om de mens te overtuigen. Je kan het niet halen met autoritaire argumenten, zoals het vaak het geval is elders. Ook dat is de culturele revolutie.' Gedurende vele sessies leggen Ivens en Loridan geduldig uit wat zij van de cameramensen verlangen. Cameraman Li Zexiang, antwoordt op alles met zijn enige Franse zinnetje dat hij kent: 'A demain!'. De filmmakers kunnen maar weinig in het Chinees terugzeggen.

Massascène
In eerste instantie hebben de studiomensen Ivens en Loridan naar Dazhai gedirigeerd, het succesvolle modeldorp, bekend van de nationale campagne 'Leren van Dazhai'. Maar dat is het laatste wat ze willen: een perfect dorp, veel stereotypen en invloed van officiële zijde. Zoals eerder in zijn carrière denkt Ivens dat het slimmer is ver weg van het machtscentrum te beginnen. In de maand augustus 1972 reist de ploeg naar de autonome regio Xinjang-Uygur, een gebied drie zo groot als Frankrijk, met een lange grens langs de Sovjet-Unie. Daar volgen echter doodvermoeiende onderhandelingen met lokale partijbonzen. 'Het was ondraaglijk', schrijft Ivens, die moet hebben teruggedacht aan de barre censuur tijdens het draaien van The 400 Million in 1938. Het hoogtepunt volgt in Kashgar, daar 'werd me vergund de meest weidse regie uit mijn hele loopbaan te maken. (...) Om zeven uur 's morgens een kruispunt en hele straten die verlevendigd werden door honderden figuranten, mannen en vrouwen, allemaal glimlachend, gekleed in smetteloos blauw, en scholieren, allemaal met een gloednieuw schort voor.' Nachtmerrie in Kashgar' betitelt Loridan deze onbruikbare scène. Ver buiten de stad en buiten het zicht van de autoriteiten verlopen de opnames beter. Ivens: 'In september filmde ik een belangrijke episode in West-China, dat wil zeggen in de bergen en aan de rand van een deel van de woestijn Gobi. Goed resultaat. Met Marceline en onze filmgroep (8 personen, waarvan twee vertalers) waren we in een nomaden tentenkamp van Kazakken - die grote kudden schapen, koeien, paarden van de weiden in de bergen, naar de lager gelegen valleien brengen voor de winter, 1800 meter hoog in een prachtig berglandschap. Begin oktober waren we terug in Peking. En daar begon de misère. Ik vatte kou, m'n bronchitis werd hevig - moest 'n week in 'n hospitaal [...] 'n soort virus, 'n soort Hongkong grieperd. Gevolg koorts, en weer 'n bronchitis. Dus weer uit voorzichtigheid in het hospitaal. Verpleging fantastisch goed en zorgvol.' De rust van enkele maanden is noodgedwongen, niet alleen vanwege zijn ziekte, maar ook omdat het twee maanden duurt voordat Zhou Enlai reageert op hun klachten. In een brief hebben ze hem aangegeven dat het geen enkele zin heeft door te gaan als ze zo worden tegengewerkt. In een half jaar tijd is er slechts op 37 draaidagen gefilmd en 7000 meter film verspild vanwege het trainen van de cameramensen en de bemoeizucht van partijmensen. Uiteindelijk stelt Zhou Enlai een nieuwe begeleider aan en de filmploeg ondergaat een complete gedaanteverwisseling.

Het Dak van de Wereld
Tijdens het maandenlang wachten neemt Ivens de tijd zijn ontmoeting met de woestijn en de hoogste bergen in Xijiang en Tibet te verwerken in het filmscenario voor zijn internationale film. Deze tweede film speelt zich op een heel ander niveau af dan de eerste en heeft zich losgezongen van het alledaagse leven. Het idee is om het helemaal vanuit vliegtuigen te filmen, vanuit het oogpunt van de wolken en de wind, op vier hoogteniveaus. Al een oud concept van Ivens uit eind jaren vijftig, dat hij in zowel in Pour le Mistral en Rotterdam-Europoort wil verwerken, maar na mislukking nu wil uitproberen in China. 'Eerste niveau (tempo en ritme als een Adagio). Ouverture: 'Serene stilte in de hoge bergen. Immens landschap met bergketens die zich uitstrekken in de ruimte... een zuiver domein, wit van eeuwige sneeuw. Een strak blauwe hemel. Het beeld draait naar een knooppunt van bergen, gevormd in oude tijden door enorme natuurkrachten -men voelt Het Dak van de Wereld. (...) Op een witte helling ontdekt men een heel klein rood puntje. Het beeld duikt naar beneden (duikvlucht vliegtuig). Het is een rode vlag midden tussen een enkele tenten, moet een wetenschappelijke expeditie zijn. Het beeld klimt weer naar boven. De toppen en pieken van andere bergen, silhouetten tegen de hemel, en ergens heel hoog drijven dunne wolken uiteen. Tegen de hellingen sporen van machtige lawines. Langs een gletsjer daalt de camera heftig naar beneden, rotsblokken, sneeuwhopen, massa's ijs -wat een kracht- koud, blauw, transparant, grijs, lichtgevend. Via de eerste beekjes in de sneeuw, de bronnen van de grote Chinese rivieren, bereikt de camera de sneeuwgrens, waar het zich versnelt als een razende , via een ruig landschap, het is niet scherp te zien, steenrotsen, lössplateaus, de kleuren veranderen in bruin, grijs, groen, zwart, de snelheid wordt duizelingwekkend- men onderscheidt de zaken niet meer -het worden strepen, vlekken, punten die van boven naar beneden het scherm gaan. Het kondigt het tweede niveau aan. (Tweede niveau, Andante). Boven een groot wolkendek in fantastische vormen. Alles draait, alles is in beweging, in de wolken ontstaat een gat, waar men induikt en een prachtig landschap ontdekt, [...] men passeert langzaam een vallei, aan twee kanten bergen, in de verte stroomt een waterval als een sluier van de rotsen. De rivier Tatou, de brug die de Louting overspant is goed zichtbaar. Gedicht over de Lange Mars die hier gepasseerd is. Voor ons, ver weg, de grote Gele rivier. ls een ader door het oude Chinese land, een slagader van het hart van de revolutionaire strijd. Heel dichtbij: onstuimige stromen, alsof het water furieus is omdat het gedresseerd wordt. Nog meer dichterbij: een rode vlag die over het scherm fladdert, opgesteld op een houtvlot, met boomstammen, waarop houthakkers druk in de weer zijn en de boomstammen langs de verraderlijke kolken varen. Het vlot vliegt als een razende naar beneden, de rivier, boten, een veerpont, de oevers, moeilijk te onderscheiden wat men ziet. Stop. Botsende wolken en naar beneden duikend ziet men de Chinese Muur, die zich oneindig voortzet over de ruggen van de bergen. Men ontwaart een grote stad met rechte lijnen en vierkanten muren, het is het oude deel; het nieuwe deel bestaat uit fabrieken, schoorstenen, woningen, parken (Xi'an, ooit de grootste stad van de wereld). Men vliegt over grote meren van China glinsterend in de zon, langs enkele communes aan de oevers. gevolgd door het tegendeel: bergen, heuvels van geel zand, bruin, grijs, roodachtig, gebeeldhouwd door de wind, verlaten. Geen water, geen bomen, geen wegen, geen leven. Veel verder daalt men als in een spiraal neer op Ya'nan.'

Romantisch revolutionair
Het scenario gaat nog bladzijden verder, naar een derde en vierde niveau, de beelden strekken zich uit over de volle lengte van China, 5.500 km. lang, via de Takla-Makan woestijn en Chinese muur, tot aan de steden en laagvlakten aan de kust met vissers en de haven van Shanghai over zee richting Taiwan. Alles moet bewegen, alles verandert, de mens verandert het aangezicht van de natuur en van de geschiedenis, het is een combinatie van Ivensfilms als Creosoot, Lied der Ströme, Pour le Mistral, Sky over Holland ( van John Fernhout; 'vue le film hollandais', raadde Ivens aan) en De Vier Seizoenen van Pelechian in 'une style romantique révolutionaire.' Het plan moet 2 juli 1973 klaar zijn, want dan vertrekt de groep uit Beijing en de luchtopnames moeten in de zomer opgenomen worden, zo merkt Ivens op. Hij blijft in het jarenlange productieproces van Yukong nog lang vasthouden aan deze 'sequence avion', ziet er later vanaf het als aparte film uit te voeren, brengt het onder als een van de lange delen van Yukong, maar uiteindelijk vervliegt het hele plan omdat ze geen vliegtuigen ter beschikking krijgen. Toch is het scenario van belang, omdat het concept en de locaties van de Takla-Makanwoestijn en de Chinese Muur het uitgangspunt vormen van Une histoire de vent. Daarin verdwijnen de rode vlaggen en andere verwijzingen naar tijdelijke politieke stromingen, maar hij haalt er wel uit naar halsstarrige ambtenaren, die hem bijvoorbeeld in Kashgar mateloos hebben getergd.

Shanghai
Nadat Ivens weer is hersteld vertrekt de filmploeg met de nieuwe begeleider Chen Li-yen in opgewekte stemming richting Shanghai, waar in drie maanden tijd drie lange films worden opgenomen. In januari 1973 stort het team zich in een groot conflict van arbeiders in de generatorenfabriek met eindeloze discussies in comités en muurkranten over de juiste lijn. In februari en maart volgen de opnames in apotheek nr. 3, aangeraden door Zhou Enlai omdat de werkeenheid voorbeeldig de richtlijnen van de revolutie in de praktijk brengt. De eerste weken gebruiken Ivens en Loridan om de werkers en de klanten te laten wennen aan de camera's, zodat ze deze nauwelijks meer opmerken. Cameraman Li Zexiang snapt nu wat van hem verwacht wordt, evenals tweede cameraman Chang. Op 11 en 31 maart bekijken Ivens en Loridan met hun cameramensen de rushes: sommige panoramashots en close-ups zijn onscherp, maar de kleurbalans is goed, mooie afstand en close-ups in vergaderscène, in de fabriek trilt de camera van Chang, de opnames met de verborgen camera in de vrachtwagen zeer goed...De filmmakers zijn niet snel tevreden, scènes die niet bevallen worden overnieuw gedaan. Opnames in de haven en in het verkeer vormen een derde film, een stadsbeeld, waarin een scène met hoog opgeladen fietskarren, waarmee vanaf het platteland groente de stad in wordt gebracht. Een arme boerin krijgt haar fietskar met zware vracht niet in haar eentje over de brug geduwd. Een boer zet zijn fietskar even stil en helpt haar met duwen. China is een Derde Wereld land, en de arbeiders dragen nog een zware last, luidt het commentaar.

Nanjing
Na Shanghai reist de ploeg door naar Nanjing waar een maand lang in een kazerne wordt gefilmd. De film dijt alsmaar uit, maar blijft het ook boeiend? Ivens: 'Het is een ideologische film die niet vervelend mag zijn! Is op zichzelf al een flinke filmkluif. Je moet maar denken dat als ik een boek over China zou willen schrijven, na één van de grootste revoluties in de geschiedenis van de laatste 2000 jaar, zou ik minstens 3 jaar nodig hebben. Kijk maar naar de schrijvers over China als Edgar Snow (helaas overleden) of Han Suyin, die moeten ook hun tijd nemen. Studeren, lezen, naslaan, denken, analyseren, synthetiseren, schrijven, m'n film staat op hetzelfde niveau'. In de zomer zit de filmploeg aan de kust in Shandong, in een visserscommune, waar maar niets spannends wil voorvallen. Daarna volgen opnames over het olieveld in Daqing en van professor Chen. Allengs komen de filmmakers er achter dat het stellen van directe vragen uit het enquêtelijstje niet werkt, de logica van een westerling komt niet overeen met de denkwijze van de Chinezen. Eenvoudige antwoorden zijn er niet, en de complexiteit en ondoordringbaarheid zijn groot.

Montage
Op 2 november 1973 keren Ivens en Loridan terug in Frankrijk met 100 kilometer film (120 uur) en 800 rollen in hun bagage. Deze gigantische hoeveelheid materiaal wordt eerst teruggesneden naar een ruwe montage van in totaal 30 uur film. Het gaat allemaal langzaam en drie editors worden aangesteld om tegelijkertijd aan drie tafels aan de slag te gaan, waarbij Ivens en Loridan de supervisie houden. Ivens spreekt van een lijdensweg, want de problemen zijn enorm, met name met het artistieke gehalte. en met de taal, hoe een Chinese zin in de montage af te breken zonder een woord of lettergreep af te hakken. Yam, een Chinese student, is permanent aanwezig om fouten te voorkomen. Op 9 april 1974 liggen de 6 kilometer filmopnames van La pharmacie op de tafels. Het kost zeven weken om er een film van een uur en een kwartier van te maken. Ivens mist in de serie 'un leitmotiv visuelle - qui se developpe en se répétant', misschien kunnen 'kinderen' de rode draad vormen, vraagt hij zich af, die zich leren verweren en in debat gaan? Pas tegen het eind van het jaar tekent zich een verdeling af, zoals die ook uiteindelijk is gerealiseerd: met 5 lange documentaires, 3 middellange en 4 korte. Aan Li Zexiang is gevraagd om nog extra opnames te maken.

Machtstrijd
Als Ivens en Loridan de nieuwe beelden van Li Zexiang zien slaat de schrik ze om het hart, alles wat zij hem geleerd hebben is verdwenen, het is weer even ouderwets en statisch als voorheen. Op 30 juli 1975 vertrekken Ivens en Loridan naar China om zelf polshoogte te nemen. De inmiddels gemonteerde delen laten zij aan een stel cultuurbonzen zien, waaronder vice-premier Zhang Chunqiao, lid van de Bende van Vier en aanhanger van Jiang Qing. Na afloop wordt niets gezegd, totdat een beroemde danser van een modelopera, opgeklommen in de partijhiërarchie, het woord neemt. Een lijst van 61 kritiekpunten volgt met voorstellen om de film te veranderen. In La Pharmacie komt een regenscène voor met parapluis, terwijl op de achtergrond 'Het oosten is rood' klinkt. Dit is een aubade aan voorzitter Mao en een regenbui doet daar afbreuk aan. Voorstel: verwijderen. In de apotheek praten twee klanten met elkaar. Ze hebben versleten koffers bij zich en lijken wel colporteurs. Voorstel: verwijderen. De ochtendlucht boven de rivier is te grijs, men zou aan luchtvervuiling kunnen denken. Voorstel verwijderen. Zo gaat de lange lijst door. Onaanvaardbare absurditeiten, noemt Ivens het, die niet naar China is gekomen om toestemming te vragen. De kritiek op de westerse filmmakers maakt deel uit van de campagne 'Tegen Lin Biao en Confucius', opgezet door Jiang Qing in een poging definitief af te rekenen met Zhou Enlai. Die ligt met blaaskanker in het ziekenhuis en Mao houdt behandeling twee jaar lang tegen. Toch slaagt Zhou Enlai er in via medewerkers van het ministerie van Buitenlandse Zaken een briefje aan Ivens en Loridan af te geven met de tekst: 'Take your film, leave immediately and don't ever come back'. Het afscheid op het vliegveld is emotioneel, veertig vrienden kussen en omhelzen Ivens en Loridan, het merendeel huilend. Medewerking aan de film en vriendschap met westerlingen maakt hen verdacht. De ultra-linkse campagne blijkt ook de oorzaak te zijn van Li's ouderwetse cameratechniek. Ivens en Loridan verlaten het land zonder de extra opnames, omdat filmen op locatie hen is verboden.

Anti-Chinese pias
Eerder is Michelangelo Antonioni slachtoffer geworden van de haatcampagne tegen westerse en burgerlijke invloeden. De Renmin Riboa kopt dat zijn film Chung Kuo (Cina, 1973) een giftige inhoud heeft en dat hij verachtelijke methoden heeft gebruikt, door ongevraagd Chinezen op een intimiderende manier te filmen. In werkelijkheid wijkt Atonioni met zijn permanente begeleiding slechts één keer af van het vastgestelde reisschema en filmt in het Linshien district van Hunan de verraste mensen, terwijl een partijfunctionaris nog druk aanwijzingen geeft aan armoedig geklede inwoners uit het beeld te verdwijnen. Net als Ivens en Loridan is Antonioni in mei 1972 begonnen met de opnames. Na 21 draaidagen en zo'n 30.000 meter film is de Italiaan al in juni klaar. Na de première in januari 1973 wordt de lange documentaire nog welwillend ontvangen, maar een jaar later zorgt de massacampagne ervoor dat in miljoenen Chinese huishoudens de naam Antonioni synoniem staat voor iemand die zijn ware bedoelingen verhult om China en het socialisme te belasteren. De Italiaan wordt een Anti-Chinese pias genoemd zonder dat iemand ooit een film van hem heeft gezien. Als er door de Chinezen bij Ivens op wordt aangedrongen zijn collega af te vallen gaat hij daar niet op in.

Première
Tegen 20 september zijn Ivens en Loridan weer terug in Parijs 'en dan begint het derde traject van onze lange mars d.w.z. het distribueren van de films, ze lanceren, documentatie laten drukken, publiciteit. Alles houden we in eigen handen om vele redenen. Ivens verwacht de première eind november, begin december, maar het werk is enorm. 'Je ziet nog veel werk aan onze Capi film winkel, en dat alles met een minimum aan helpers, weinig geld - dus een 110% inzet van energie et imaginatie van Marceline en mij - heel weinig geld nu aan het eind van dit project dat onder onze handen gigantisch uitgroeide., 'n bewijs dat anderhalf jaar filmen in China zeer intensief is geweest en vruchtbaar is in de bewerking hier in Parijs. Het werk helpt me om jong te blijven, en tegen alle moeilijkheden op te kunnen (inclusief de zorgen van de financiering)... De streefdatum van de première wordt niet gehaald en uitgesteld tot maart 1976. Als Jan Blokker van de VPRO televisiedienst zich meldt om de filmserie gelijk in maart op TV te laten zien, reageert Ivens: 'We zitten diep, diep in de schulden, dat begrijp je - en als we eerst een verkoop naar een land kunnen krijgen dat meer kan betalen, dan hebben we wat meer bewegingsvrijheid.' Als Blokker in februari nog eens aandringt schrijft Ivens: 'Wat lullig dat we geen miljonairs zijn. Maar ja, dan maakten we waarschijnlijk geen films in China, en zouden ze zeker niet willen uitzenden'. Half januari hebben Ivens en Loridan aan dertig genodigden de eindmontage laten zien, de eerste indrukken luiden: een imposant werk dat een evenwichtig beeld geeft van een volstrekt onbekend land, waarover nagenoeg niets bekend is. Vooral de gedeelten die zich bezig houden met het dagelijkse leven zitten vol menselijke trekken die vaak humoristisch werken door de herkenning van reacties en van alledaagse details.' Op 10 maart gaan in vier theaters alle filmdelen tegelijkertijd in première, zodat het publiek de hele serie kan volgen. 'Joris Ivens en China veroveren Parijs' schrijft Louis Ferron, '...het komt over als een evenement zonder weerga dat nu al de kleedgewoontes van menige Parijzenaar diepgaand heeft beïnvloed'. Hij ontwaart als laatste modesnufje vele Mao-pakjes met opstaand kraagje en pet in een eindeloze variatie van blauwe tinten. Zo'n 130.000 toeschouwers zien de film in Parijs, in heel Frankrijk 300.000 mensen. De pers reageert gunstig, van links tot rechts. Op het festival van Cannes worden de delen over het voetbalincident en de generatorenfabriek vertoond.

Een veldslag
'To put 12 hours films on the capitalist commercial screen and television that is really a battle. Maybe we underestimated the class resistance we would meet, however com. Zhou Enlai told us clearly what we had to expect, and the only way for us was to win the battle. The first battle indeed we won. An extremely successful launching of our films in Paris, with a world wide echo. Now we have a strong weapon in our hand in the field of psychological propaganda for China, for our cause', legt Ivens uit aan Rewy Allen, vriend uit Beijing. De distributie richt zich met name op de televisie, de onderhandelingen worden meestal door Loridan gevoerd. Ivens: 'Marceline jaagde me naar de bergen om uit te rusten, en weer op kracht te komen. (...) Distributie is werkelijk niet mijn vak. Commercieel zijn nog minder, dat wist m'n vader al, toen ik als Capiaan de firma meer schade dan goed deed. We hebben dergelijke geldzorgen, wissels te betalen, achterstallige lonen, leningen - je kunt het je niet voorstellen. Geen geld voor Engelse versie! Geen geld voor opblazen op 35 mm.! Wat te doen, Engelse versie doen met vrienden, Joe Losey en anderen, die geen geld, of weinig nemen, en maar doorgaan.' Na de Engelse versie volgt de Duitse, de Italiaanse, de Nederlandse, de Finse...steeds onder toezicht van de twee makers 'Supervisie van de versie is erg nodig voor qualiteit, artistieke en politieke juistheid.' Op de Biënnale van Venetië worden de 12 delen met succes vertoond, in Montreal, in de VS in het Museum of Modern Art -met 's ochtends vroeg al lange rijen voor de deur, met luidkeels protesterende New Yorkers die geen kaartje meer kunnen krijgen en het verkeer dat in het ongerede raakt-, op de universiteit van Berkeley... tot aan 1979 blijven beide druk met reizen, interviews, vertalingen, verkoop en debatten om de Yukong-serie te verspreiden.

1976
De film komt uit op een gunstig tijdstip: China staat volop in de belangstelling en niet alleen meer bij links-radicalen, maar bij een breed publiek. De ontwikkelingen in het Rijk van het Midden zijn er naar. Na het overlijden van Zhou Enlai in januari breekt een spontane demonstratie uit van miljoenen Chinezen die rouwen om zijn dood en daarmee aangeven de Culturele Revolutie af te wijzen. De kansen op een nieuwe politiek worden groter als Mao Zedong in september overlijdt. Binnen enkele weken rekent maarschalk Ye Yianjing -in 1938 nog samen met Zhou Enlai prominent in beeld in Ivens' The 400 Million- de Bende van Vier in. De weg naar de modernisering, al door Zhou Enlai geïnitieerd, wordt door Deng Xiaoping krachtig uitgevoerd. In februari 1977 ontvangt Ye Yianjing de beide filmmakers in Beijing, hij prijst hun werk. Eind van dat jaar gaat de Chinese versie in Beijing in première, waarna 5 delen in honderden kopieën in het land worden vertoond. De minister van cultuur Houang Chen noemt de film 'een prachtig evenement in het culturele leven van ons volk'. Joris Ivens benadrukt in zijn dankwoord de rol van de dierbare vriend Zhou Enlai: C'est lui qui a energiquement soutenu un projet qui pour sa reussite avait besoin d'un champ d'observation tres large de la part de cineastes, et c'est lui qui a nous aide a resoudre de differentes difficultés' . Marceline Loridan-Ivens vertelt de Chinezen dat ze niet pretenderen alles over China te hebben gezegd en ook niet over alle aspecten van het alledaagse leven van het Chinese volk, maar dat ze met de film willen bereiken dat volkeren die gescheiden zijn door onwaarschijnlijke afstanden elkaar leren te begrijpen en respecteren. De avond tevoren hebben beide filmmakers een lang onderhoud met de nieuwe president van de Volksrepubliek, Hua Guo Feng. Ook gaan beide op theevisite bij de machtige man achter de schermen, Deng Xiaoping, De enige Chinese leider waar Ivens nooit contact mee heeft gehad is Mao Zedong. Spijt heeft hij daar niet van.

Context:


Een vriend van het Chinese volk
De geste van Joris Ivens in juli 1938 om zijn Bell&Howell camera en enkele rollen onbelichte film na de opnames van The 400 Million weg te geven vormt het begin van de documentaireproductie van de Volksrepubliek China. Het materiaal wordt naar Ya'nan gesmokkeld waarmee de Ya'nan Film Group in oktober 1938 haar eerste film maakt: Yan'an en het Achtste Route Leger (Ya'nan ho Ba-Lu-Chan, 1939). Als vorm van solidariteit met een jonge filmnatie in de Derde Wereld is de overhandiging een sleutelmoment in de filmgeschiedenis, het levert Ivens de titel 'Vriend van het Chinese volk' op. Veel soldaten van het communistische leger en inwoners van de rode basisgebieden zijn boer en analfabeet, voor hen is film een belangrijk middel voor politieke en educatieve informatie. Na de vorming van de Volksrepubliek gaan diverse documentairegroepen als de Ya'nan Film Group op in de Central Newsreel and Documentary Studio in Beijing, die op 7 juli 1953 haar deuren opent. Het is een centraal geleid productiehuis dat op een traditionele manier nieuwsberichten filmt met een niets aan duidelijkheid overlatende voice-over om publiek te bereiken dat geen kranten kan lezen. In de jaren 1957, 1958, 1961 en 1964 geeft Ivens les aan Chinese filmmakers van de studio om nieuwe technieken aan te leren. Ivens' documentaire Before Spring (1958) is een filmopleiding in de praktijk. Cameraman Wang Decheng herinnert zich dat tijdens een opname Ivens aan een jongetje vraagt om een meisje expres een duw te geven, zodat er tenminste wat emotie los komt. In 1959 werken 60.000 mensen in de Chinese filmindustrie, waar naast vele documentaires een wisselend aantal speelfilms wordt gemaakt. Tijdens de extreme periode van de Culturele Revolutie -tussen 1966 en 1969- valt de filmproductie echter geheel stil, de meest ervaren werkers worden van hun post verwijderd en in de loop van hun 'heropvoeding' mentaal of lichamelijk gebroken. Het Chinese Filmarchief sluit, de drie filmscholen stoppen hun lessen. Vanaf 1970 worden weer films gemaakt, maar alleen opnames van de modelstukken zijn toegestaan.

Een culturele revolutie in filmen
Als Ivens en Loridan beginnen aan de mobiele filmschool van de Yukong-serie is de uitgangspositie dan ook zorgelijk. Marceline Loridan: 'De Chinezen hadden alleen camera's die veel geluid maakten, niet-synchroon, niets moderns. En naar mijn idee draaiden ze niets over de culturele revolutie, alleen geslaagde ervaringen, 'het bloeiende veld als het leger langs komt', dat soort dingen, en wij, we verdeden onze tijd met het bekritiseren van deze films. Het was bijna onmogelijk tijdens officiële bijeenkomsten over cinema te spreken, want die mensen zeiden niets, stelden geen enkele vraag, zij luisterden in stilte. Met de groep Chinese technici die ons begeleidden, konden we desondanks wel een beetje discussiëren (...) maar er vond geen uitwisseling van ideeën plaats, ze namen nooit de verantwoordelijkheid. En het is waar dat de groepsleider altijd aanwezíg was.' De maandenlange training en volhardendheid van Ivens zorgen voor een filmstijl die voor Chinese begrippen in die tijd ongekend is. In de Yukong-serie spreken Chinese burgers opener, spontaner en uitgebreider over politieke maar ook over privé kwesties, dan in welke film uit die tijd. Filmwetenschapper Jie Lie: 'It's the inclusion of accidental figures and unscripted moments alongside iconic images and polished performances that distinguishes the Yukong cycle from all Chinese domestic productions of the time. ...thus provide us of the most human pictures we have of life during the Cultural Revolution, whose visual legacy otherwise appears to us today as fanatic, hysterical, exaggerated and overwrought.' Chinese onderzoekers verbazen zich over deze openheid in Yukong, zowel in lichaamstaal als in dialoog. De vele filmlessen van Ivens hebben niet alleen zijn eigen cameramensen gevormd, maar ook menig Chinees filmmaker beïnvloed. Filmwetenschapper Luise Prudentino, gespecialiseerd in de Chinese cinema, concludeert dat het onmogelijk is niet de overeenkomsten te zien tussen de eigen stijl van Ivens, met subjectieve cameravoering en een mix van documentaire en fictie, en de films van Tian Zhuangzhuang of talrijke films van de zogenaamde 'zesde generatie', zoals Blind Shaft van Li Yang. Die invloed van Ivens loopt ook indirect via Situ Zhaodun, sinds zijn jeugd bevriend met Ivens, filmmaker, vertegenwoordiger van de documentaire filmers in het Nationaal Volkscongres en filmdocent aan de filmacademie in Beijing, die voor filmmakers als Chen Kaige een soort god-father figuur is geweest. Filmwetenschapper Jie Lie wijst op de invloed van Yukong op de documentaire West of the Tracks (2003) van Wang Bing. Filmmaker Li Yifan, een van de vele jonge onafhankelijke documentaire filmmakers in China, die met zijn succesvolle film Before the Flood (2005) ageert tegen de autoriteiten, zegt: 'Ivens verschafte een andere manier van kijken naar China achter het communisme. Voor die tijd was het communisme overal, ook op scholen. Ivens' visie legt de aandacht op gewone zaken, niet op de partij en de regeringsfunctionarissen. Hij vraagt niet wie er goed en wie er fout is, maar laat de gevolgen zien van politieke veranderingen op het alledaagse leven met een niet-politieke visie. Ik heb de Yukong-serie gezien en ik vond het erg goed'.

Zhou Enlai
Premier Zhou Enlai valt als een soort co-producent van de Yukong-film te beschouwen: hij regelt de uitnodiging en opdracht, adviseert geschikte locaties (zoals de modelapotheek), helpt de filmploeg aan een nieuwe begeleider en beschermt hen tijdens de anti-westerse campagne, waardoor de film wordt gered. Het vertrouwen en de loyaliteit is wederzijds en laat weinig ruimte voor een afwijkende positie. De decennia lange band tussen Joris Ivens en Zhou Enlai is nauwelijks persoonlijk van aard en blijft formeel, maar beide moeten toch veel in elkaar herkend hebben. De staatsman heeft een zwak voor Frankrijk, waar hij gestudeerd heeft, en voor film, zodat naast de wereldpolitiek ook onderwerpen als Charlie Chaplin aan bod komen, waar beide fan van zijn. De Amerikaanse schrijfster Martha Gellhorn heeft ze alle twee gekend en noemt Zhou Enlai 'de Chinese uitvoering van Ivens', 'hun charmes en hun rustige intelligentie komen overeen en ook uiterlijk lijken ze op elkaar'. Beide delen een burgerlijke achtergrond, zijn onvermoeibaar, hebben een onwaarschijnlijk aanpassingvermogen om in de meest conflictueuze momenten in alle kalmte zichzelf te blijven en doelgericht een praktisch resultaat te behalen. Met zijn Confuciaanse omzichtigheid, persoonlijke charme en opofferingsgezindheid weet de premier alle stormen aan het keizerlijke hof van Mao Zedong te overleven. Wanneer een journalist een beschrijving geeft van een 'humane, aristocratisch aandoende idealist' kan dat voor beide opgaan. De beoordeling van Zhou Enlai's verdiensten loopt sterk uiteen. Nixon prijst hem als de 'grootste staatsman van zijn tijd', Gao Wenqian voert Zhou Enlai in een gedegen biografie op als de laatste perfecte revolutionair, terwijl Jung Chang hem beschouwd als een slappe opportunist die zonder scrupules orders van Mao uitvoert en zich eindeloos laat vernederen. Het ene sluit het andere niet uit, in een vroeg gedicht schrijft Zhou Enlai: 'Bloei en verval, overwinning en nederlaag, dat zijn de objectieve gegevens in deze mensenwereld'. In China zijn de verhalen over Zhou Enlai's persoonlijke inzet om mensen te redden of rehabiliteren, of om monumenten te behoeden tegen cultuurvernielers, ontelbaar. Jung Chang geeft zelf een voorbeeld van haar moeder, zij wendt zich na de arrestatie van haar man rechtstreeks tot Zhou Enlai, die haar ontvangt en helpt. Onomstreden is dat hij als briljant organisator het land zo goed en zo kwaad als de gekte van Mao Zedong het toeliet draaiende heeft gehouden. Gedurende de 25 jaar dat hij premier is groeit de bevolking van 550 miljoen naar 920 miljoen. Na de rampzalige Grote Sprong Voorwaarts en de Culturele Revolutie met tientallen miljoenen slachtoffers wil hij voorkomen dat de links-radicale politiek na Mao wordt voortgezet. Aan het einde van zijn leven smeedt hij met Deng Xiaoping en Ye Yianjing een machtscentrum tegen de Bende van Vier, en initieert de Vier Moderniseringen, waarmee het post-maoïstische China de basis legt voor de meest ingrijpende en snelste omwenteling die een maatschappij ooit heeft doorgemaakt.

Van allesomvattend naar dagelijkse eenvoud
Comment Yukong déplaça les montagnes is niet Ivens' eerste megalomane project over het reëel bestaande socialisme. Twee films, Komsomol (1933) en Lied der Ströme (1954) gingen de Yukong-serie voor. In 1932 is hij de eerste westerling die uitgenodigd wordt een film te maken over het eerste Vijfjarenplan van de Sovjet-Unie, eveneens nog een terra incognita, zodat hij zonder veel tegenspraak kan berichten over een locatie waarover nog nauwelijks iemand informatie heeft. Ook hier maakt hij eerst een lange rondreis langs fabrieken om onderzoek te doen. 'Het was een heel groot, allesomvattend filmthema -bijna net zo groot als later het thema van de Culturele Revolutie. Ook toen al wilde ik weliswaar geen 'synthese' maken, maar wel een soort encyclopedische film, zogezegd van alles wat, want in Europa wist men in feite niets over de Sovjet-Unie. Poedovkin heeft me voor die fout behoedt. Hij heeft gezegd: (..) Je moet een markante, typische situatie kiezen, het algemene moet zich in het bijzondere weerspiegelen.' In China vindt hij in 1971 weer het revolutionaire elan van de Sovjet-Unie uit de beginjaren, een elan dat is vastgelopen in bureaucratie en revisionisme. Begeerte heeft Ivens in China aangeraakt, de proporties van het onderwerp en het land nopen tot grotere vergezichten: 'Ons idee bestond erin een grote film te maken die alle veranderingen bevatte. Dat was echter een utopie.' Marceline Loridan: 'We wilden een synthese maken. Maar vlug werden we er ons van bewust dat we zelfs niet alle politiek elementen hadden om het te doen. Dat is de reden waarom we verkozen om de werkelijkheid in haar dagelijkse eenvoud te tonen.' Wereldfresco De keuze tussen het maken van een synthetische film - Ivens' internatonale Chinese film- of een film in cinéma vérité stijl over het leven van alledag lijkt ook een keuze tussen Ivens' filmische achtergrond en die van Marceline Loridan. Ivens torst de traditie van de klassieke documentaire met zich mee, waarin beeld en montage essentieel zijn, Loridan is de jaren zestig 'cinéma vérité-girl', waarin synchroon geluid bepalend is. 'Als hij genoeg had van langdurige met synchroon geluid opgenomen takes, waar hij moe van werd, besloot hij 'mooie plaatjes' te schieten. Alleen maar om even uit te rusten en zichzelf te vermaken', geeft Marceline Loridan aan. Hoewel Ivens altijd open staat voor nieuwe technieken wil hij deze integreren in zijn gerijpte stijl. Ivens is in de jaren '71-'75 vol van een ambitieuze synthetische aanpak, zoals blijkt uit zijn 'sequence avion' van Tibet naar de Chinese Zee. Het scenario lijkt op de film Lied der Ströme uit 1954, waarin de grootsheid van de natuur, de zes wereldrivieren, samengaat met de opmars van de 'zevende stroom': de arbeidersbeweging, georganiseerd aan de oevers langs diezelfde rivieren. Het is enerzijds een rigide stalinistische film, aan de andere kant een fascinerend episch fresco met bijbelse proporties, de communistische tegenhanger van 'The Family of Man'-fotoexpositie in New York. Met dezelfde optimistische wederopbouwesthetiek, dezelfde metaforen en dezelfde pretenties de hele wereld ideologisch te willen veroveren als Steichen's fotoexpositie, zowel in inhoud als in bezoekersbereik. Beide projecten bereiken tientallen miljoenen mensen. Als Ivens in 1971 terugkeert van zijn overweldigende China rondreis heeft hij moeite zich te beperken en denkt weer in de mondiale dimensies van Lied der Ströme. Zelfs van zijn Nederlandfilm wil Ivens iets groots gaan maken: 'Eigenlijk kom ik terug op het oorspronkelijke idee, een korte film. Maar nu als deel van een film over de hele wereld, kapitalistische en socialistische landen. De film over Nederland zou een belangrijke sequentie kunnen worden van een hoog ontwikkeld land in West-Europa. Ik denk een beetje aan Das Lied der Ströme, dat was ook een wereldfresco.' In alle door Loridan en Ivens samen gerealiseerde films is tijdens de productie sprake van een tweestrijd in filmstijlen. In het cluster Vietnamfilms uit de tweede helft van de zestiger jaren is Le ciel, la terre een synthetische film, terwijl Le 17e parallèle een indringend verslag is van het alledaagse leven in oorlogstijd in cinéma vérité stijl. Tijdens de productie van de Yukong-serie blijft alleen de cinéma véritéstijl over en valt de tweede film met een synthetische stijl allengs af, maar de eerste scenario's van Une histoire de vent gaan weer uit van twee films: een synthetische film van Ivens over de wind en de culturele geschiedenis van China en een reportage van Loridan over Ivens die een film in China maakt. Uiteindelijk vindt een symbiose plaats waarbij de synthetische stijl domineert.

Dubbelspraak
De twijfel tussen een synthetische of cinéma vérité stijl heeft alles te maken met de representatie van de werkelijkheid in China: hoe komt een verwarrende, teveel omvattende en bijna ondoordringbare realiteit toch als organisch en overtuigend echt over? De interpretatie van de werkelijkheid is daarbij cruciaal. Ivens en Loridan hadden er voor kunnen kiezen om de geënsceneerde massascène in Kashgar wel in de film op te nemen als voorbeeld hoe de partij de maatschappij manipuleert en regisseert. Maar ze zijn juist op zoek naar 'het echte China', zonder overheidsbemoeienis, zonder reconstructie en enscenering. Technieken als een verborgen camera, de cinéma vérité stijl en een lange periode om de mensen te laten wennen aan de camera zijn bedoeld om de gewone Chinees zo ongeremd en vrij mogelijk te laten spreken. In tegenstelling tot eerdere films past Ivens geen reconstructie en enscenering toe. 'Alles is te verifiëren -namen, adressen- Geen reconstructie', schrijft Ivens bezwerend, '8000 assistenten. werkmethode met niet-acteurs. De mensen zijn natuurlijk. Luister naar de Chinezen. De Chinezen spreken'. Comment Yukong déplaça les montagnes geeft een authentiek beeld van China, nu nog komt het enthousiasme en het geloof in de alledaagse oplossingen om elkaar te helpen als oprecht over. Maar wat is dat waard in een maatschappij zonder een democratisch rechtssysteem, waarin politieke druk en angst om lijfsbehoud hebben geleid tot onwaarachtigheid en onverschilligheid? 'De afstand tussen schijn en werkelijkheid lijkt vergroot', concludeert de Nederlands zaakgelastigde in China na de eerste vier jaren van de Culturele Revolutie. Ex-Rode Gardist Jung Chang: 'Het hele land gleed weg in een toestand van dubbelspraak. De woorden raakten gescheiden van de werkelijkheid, van verantwoordelijkheid en van de echte gedachten van de mensen. Men vertelde zo makkelijk leugens omdat woorden hun betekenis hadden verloren.(...) 'Zelfbedrog door andere te bedriegen' (zi-gi-gi-ren) kreeg het land in zijn greep.' Het paradoxale van Comment Yukong déplaça les montagnes is dat niets gespeeld is en alles echt en tegelijkertijd de gehele maatschappij een maskerade is. In deze zin is de Yukong-serie een historisch document, stelt filmmaker Wu Wengunag, zelf getuige van de Culturele Revolutie.

Bedrogen
'Hadden de Chinezen Ivens moeten waarschuwen dat ze hem bedrogen? ' wordt gevraagd in de documentaire van René Seegers' Een oude vriend van het Chinese volk (2008). Er is een Chinees gezegde: 'jia chou bu ke wai yang', dat zoveel wil zeggen als dat je niet de vuile was moet buiten hangen. Ivens krijgt in de jaren dat hij aan de Yukong-serie werkt geen antwoord op de vraag waar zijn goede vrienden zijn gebleven, waarmee hij voor 1966 contact heeft gehad. Hij mist Xia Yan, filmveteraan uit Shanghai, Liao Chengzhi, het hoofd van het Xinhua Persbureau, Situ Huimin, het hoofd van de filmstudio, en zijn gezin, fotografe Eva Siao en haar man Emi....'Iedere keer dat de gelegenheid zich voordeed probeerde ik informatie in te winnen', herinnert Ivens zich, maar over het algemeen krijgt hij te horen dat ze naar het platteland zijn gestuurd, naar de '7 mei heropvoedingskampen'. Ook Zhou Enlai geeft slechts ontwijkende antwoorden, maar regelt wel een 'toevallige' ontmoeting met de vrouw van Liao. De met een studiegenoot van Mao getrouwde Duitse fotografe Eva Siao is al op 23 juni 1967 door tien man gevangen genomen onder de ogen van haar zonen. Ze wordt gevangene 3767 (de 37e gevangene uit het jaar 67), omdat ze Jiang Qing zou hebben beledigd, en zit jarenlang in dezelfde gevangenis als haar man, de dichter Emi Siao, zonder dat ze dat van elkaar weten. Als ze haar kinderen wil schrijven doet ze dat met haar eigen bloed. Op 10 oktober 1974 komt ze vrij op voorspraak van Zhou Enlai, zoals zoveel mensen. Het echtpaar wordt gerehabiliteerd, omzien in wrok doen ze niet, het enige waar zij zich zorgen over maken is dat China afglijdt naar een kapitalistisch land. Na 15 jaar ziet Eva Siao Joris Ivens weer terug bij de viering van zijn 81e verjaardag. De weduwe van Zhou Enlai biedt hen een banket aan. 'Joris 81, hij is nog vol vuur. Hoe goed doet me een gesprek met een mens die zijn hele leven voor de revolutie gegeven heeft en ondanks zijn leeftijd niet op zijn lauweren gaat rusten, hoewel dat makkelijk zou kunnen - zeker in China. Men heeft hem al meerdere malen aangeboden hier zijn levensavond door te brengen.'

Adoratie
Liefde voor China, loyaliteit aan het land en zijn opdrachtgever en de wens de eigen ideologie bevestigd te zien maken blind. Ivens: 'In Europa wordt vaak cynisch gezegd, in feite veranderen de mensen in China ook niet, of ze worden gedwongen, of ze worden gehersenspoeld. Dat is allemaal niet waar. Het wonderbaarlijke in China is, dat men voelt, dat de partij en de revolutionaire krachten een enorm geduld hebben met de oude generatie, met oude intellectuelen.' 'Er is geen egoïsme, en geen agressiviteit. Ik heb nog nooit een samenleving gezien die zo ontspannen is'. De armoede zorgt inderdaad voor een meer egalitaire maatschappij met weinig kans op materialisme, het collectivisme is cultureel bepaald, kapitalistische werkdruk ontbreekt en het voluntarisme met veel idealisme en sociale druk viert hoogtij, allemaal zaken die zowel negatief als positief kunnen worden uitgelegd. Ivens doet met name het laatste: 'Als je in Parijs bent en je beschadigt iemands auto met een krasje, dan vliegt het portier open en wordt je aangevallen. In China zijn geen privé-auto's, maar men zou er om lachen', stelt Ivens, die geen rijbewijs heeft en alles met de taxi doet. Hij staat bepaald niet alleen in zijn adoratie Filmmaker Roelof Kiers antwoordt na terugkeer van zijn filmopnames in 1971 op de vraag hoe het nu staat met de indoctrinatie in China?: 'Helaas moet het paranoïde beeld dat wij van de Chinezen hebben nog iets verder worden afgebrokkeld. Niemand van het ons toegevoegde team las ons voor uit het Rode Boekje, niemand droeg het op zak, en zelfs droeg niemand het Mao-insigne. (...) Het is trouwens opvallend hoe unaniem positief de professionele Chinaschrijvers, die de laatste tijd China bezochten, zijn in hun artikelen en beschouwingen over de levensomstandigheden in de Volksrepubliek.'

Culturele revolutie in het westen
De positieve beeldvorming van China heeft alles te maken met de culturele revolutie in West-Europa, in Noord- en Latijns-Amerika. De democratiseringsbeweging, de anti-autoritaire beweging en het feminisme, doen zich in alle aspecten van het leven gelden, binnen het gezin, in relaties tussen partners, op de werkplek, in de cultuur of de politiek. Bezettende studenten en stakende arbeiders zetten zich af tegen docenten, bestuurders en werkgevers en identificeren zich met de rebellerende jeugd en arbeiders in China. De discussies waarin Chinese leerlingen docenten ter verantwoording roepen, de medische hulp van 'blote-voeten'-dokters aan afgelegen plattelandsgebieden, de alternatieve geneeswijze met acupunctuur, de inspraak van de arbeiders in het reilen en zeilen van hun fabriek, het aanklagen van misstanden door middel van muurkranten, de verantwoordelijkheid van de man binnen het gezin of kunstenaars die hun ivoren torens verlaten, het zijn lonkende alternatieven voor de protestgeneratie in het westen. Nooit eerder in de geschiedenis is de belangstelling voor China zo massaal geweest en nooit eerder is deze gericht op het dagelijks leven van Chinezen. Niet meer vanuit een koloniaal oogpunt, zoals in de 19 e eeuw, of vanuit een exclusief exotische visie als de chinoiserie. De deur staat op een kier en Comment Yukong déplaça les montagnes grijpt de kans vele miljoenen een wijds, zij het eenzijdig, panorama te bieden.

Mao in de polder
In de winter van 1972 krijgt Ivens bezoek van Koos van Zomeren, voormalig dichter, schrijver en journalist, maar omgeschoold tot bankwerker, zoals vele van zijn partijgenoten uit de KPN.ML (Kommunistische Partij Nederland-Marxistisch-Lenininstisch, de voorloper van de Socialistische Partij) met een burgerlijke afkomst. Hij is lid van het Politbureau en stelt een boekje samen over Ivens, die hem vertelt dat hij zelf een week lang 8 uur per dag als een arbeider in de Chinese locomotievenfabriek heeft gewerkt: 'Het verschil dat meteen opvalt, is de volkomen ontspannen sfeer. Er zijn daar geen baasjes die buigen naar boven of trappen naar beneden. Je ziet geen mensen met stopwatches om de arbeiders op te jagen. Die fabrieken worden nu niet meer geleid door directeuren. Aan het hoofd staat nu een revolutionair comité gekozen uit arbeiders, partijkaders en soldaten.' Ivens' teksten vallen in vruchtbare grond, sinds de Rotterdamse havenstaking in september 1970 groeit het aantal maoïsten in Nederland snel. 'Het ging er niet om of je links was, maar 'hoe links je was'', herinnert Paul Rosenmöller zich de tijd dat hij lid is van het Centraal Comité van een van deze marxistisch-leninistische clubs. In de rekrutering van nieuwe leden spelen de films van Ivens over de oorlog in Vietnam en Laos een rol. 'Het ideologisch hoofdkwartier' van de grootste van deze groeperingen, de SP, zetelt in Ivens' geboorteplaats Nijmegen, waar de missiedrang door de katholieke emancipatie al driekwart eeuw lang een hoge vlucht neemt. Dit emancipatieproces wordt voltooid met de komst van vele jongeren uit katholieke arbeiders- of boerengezinnen uit Brabant en Limburg naar de enige katholieke universiteit indertijd, die omgedoopt wordt tot Rode Universiteit. In de boerenslimheid van Mao herkennen de studenten veel van thuis, zodat het eenvoudig is het katholieke geloof van de ouders, waar zij zich tegen afzetten, in te vervangen door een ander geloof. Jane Fonda vertoont er enkele Ivensfilms uit protest tegen de Vietnamoorlog en ook Ivens zelf komt op bezoek. Hij is immers deze generatie een halve eeuw eerder voorgegaan.

Algemeen

  • Country name: China
  • Duration: 12 uur in 12 afleveringen, 763'
  • Content specialties:

    De twaalf delen:
    - AUTOUR DE PÉTROLE: TAKING (84 min) De olievelden: Daqing / The Oilfields
    Een beeld van het industrieel complex in het koude noord-oosten van China, waar pas olie werd ontgonnen. In de campagnes van de Culturele Revolutie golden de olievelden van Daqing als model: 'Leren van Daqing'  
    - LA PHARMACIE NO. 3: SHANGAI (79 min) De Apotheek / The Pharmacy: Shanghai
    Een beeld van een apotheek in Shangai, die wekenlang wordt gevolgd. De film laat zien hoe het personeel patiënten behandelen onder het motto 'Dien het Volk' en in vergaderingen elkaar bekritiseren. Ook de leiding valt onder de gelijkwaardige positie van kritiek en zelfkritiek.Ook de Chinese geneeswijze, o.a. acupunctuur en kruidengeneeskunde, komen aan bod.
    - L'USINE DE GÉNERATEURS (131 min) De generatorenfabriek / The Generator Factory
    De film laat zien hoe de dagelijkse controle door 800arbeiders in de prakrijk wordt toegepast in een dynamo-fabriek in de buurt van Shangai. Met ellenlange vergaderingen over politieke richtlijnen, kritiek en zelfkritiek en het gebruik van muurkranten.
    - UNE FEMME, UNE FAMILLE (110 min) Een vrouw, een gezin / A Woman, A Family
    De film laat de verhoudingen zien tussen man en vrouw in het huishouden en op het werk en de opvoeding van kinderen aan de hand van het dagelijks leven van één gezin in een buitenwijk van Beijing
    - LE VILLAGE DE PECHEURS (104 min) Het Vissersdorp / The Fishing Village
    Een beeld van het dagelijkse leven in de visserscommune Da Yu Dao in Shandong, waar vrouwen op basis van gelijkheid ook mannenwerk verrichten.
    - UNE CASERNE (56 min) Een kazerne / An Army Camp
    Een beeld van de werkwijze van het Chinese Volksleger, met name de verhoudingen tussen de rangen en de rol van het leger in de maatschappij, bij het oogsten, in de industrie, geregistreerd in een kazerne in de buurt van Nanjing  
    - IMPRESSIONSS D'UNE VILLE: SHANGAI (60 min) Impressies van een stad: Sjanghai / Impressions of a City: Shanghai
    Indrukken van een wereldstad met een grote haven, veel verkeer en miljoenen inwoners.
    - HISTOIRE DE BALLON, LE LYCEE NO. 13 A PEKIN (19 min) De geschiedenis van een voetbal / The Football Incident
    Ideologisch debat tussen een leraar en leerlingen op het lyceum naar aanleiding van een incident met een bal aan het einde van de pauze.
    - LE PROFESSEUR TSIEN (12 min) Professor Tsien / Professor Tsien
    Eén van de meest vooraanstaande geleerden in China, de hooglereaar natuurkunde Chen, levert zelfkritiek op zijn werk na aanvallen van de Ride gardisten en zijn studenten, waarna hij arbeid op het platteland ging verrichten om te leren van het volk.
    - UNE REPETITION A L'OPERA DE PEKIN (30 min) Repetitie van de opera van Beijing / Rehearsal at the Peking Opera
    Een repetitie van de Péking-opera met spelers en dansers. De Péking-opera vormde het speerpunt in het culturele debat over de functie van de kunsten in de Culturele revolutie
    - ENTRAINEMENT AU CIRQUE DE PEKIN (18 min) Training in het circus van Beijing / Training at the Peking Circus
    Beeld van de zware oefeningen die acrobaten van jongs af aan doen om de onnavolgbare hoogstandjes van de Chinese circuskunst te oefenen. Een meisje valt dan ook van het turntoestel
    - LES ARTISANS (15 min) De handwerklieden / Traditional Handicrafts
    Beeld van traditionele handwerklieden, die eeuwenoude technieken vervolmaken, zoals het bewerken van jade en de calligrafie

  • Length Mins: 763'

Premiere

  • Jaar: 1976 (1976-10-03)
  • Locatie: Parijs (Frankrijk)

Documenten

documenten 22 resultaten

rapporten, aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 26 pagina's

aantekeningen, planning
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 74 pagina's

aantekeningen, planning
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 234 pagina's

aantekeningen, rapporten, commentaarteksten
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 234 pagina's

aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 92 pagina's

titellijsten, aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 25 pagina's

aantekeningen, brieven
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 33 pagina's

brieven, telegrammen, kaarten, memo's
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 74 pagina's

correspondentie
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 54 pagina's

stukken, brieven
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 44 pagina's

brieven, informatiemateriaal
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 32 pagina's

briefje, pilmprogramma, telegram, kaartjes
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 26 pagina's

correspondentie
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 86 pagina's

aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 64 pagina's

brieven, persmateriaal, aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 126 pagina's

titellijst, distributiecatalogus, verslag, visitekaartjes, aantekeningen
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 46 pagina's

publiciteitsmateriaal, brieven, memo´s
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 27 pagina's

publiciteitsmateriaal
Comment Yukong depla_a les montagnes

pagina11
  • 18 pagina's

Foto's & Affiches en Biblografieën

Foto's (118)

Affiches's (1)

bibliografieën

(nog) geen bijbehorende bibliografieën gevonden.

Adresgegevens

 

  • Bezoekadres:
    Tweede Walstraat 19,  Nijmegen


 


  • Postadres:
    Tweede Walstraat 19
    6511 LN Nijmegen

Contact

 

  • 06 539 60 552
     


 

Social Media

Ivens.nl Archief

Films:

83 Items

Fotos:

5695 Items

Documenten:

29572 Items

Bibliografieën:

678 Items

Affiches:

212 Items